Cennet meyveleri mezar taşı motiflerine nasıl yansıdı?

Armut ile ilgili kaynak teşkil edebilecek eserler içinde bize en sıcak gelen nokta, armudun kişilerin birbiri ile olan arkadaşlıklarının bozulmaması için bölüşülerek yenilmesi gerektiği inanışı oldu. Kutsal sayılan armut, diğer meyve veren ağaçlar gibi bereket, bolluk ve yeniden doğuşun simgesi olmuştur. Orta Asya mitolojisi daha gerçekçi noktalardan hareket ederken, Antik Yunan ve Roma mitolojisi daha gerçeküstüdür. Osmanlı kültür ve sanatı içerisinde önemli bir yer tutan çiçekler için teşkilatlar kurulmuş, çiçek yetiştiriciliği önemli bir asalet simgesi olarak da kullanılmıştır. Meyve yetiştiriciliği de bu süreçten nasibini almıştır. Hatta güzel bir örnek olarak devrin ünlü bestekarı Mustafa Itri Dede tarafından yetiştirilen Mustafa Bey armudu halen bu isimle anılmakta ve yaşatılmaktadır. Bir başka kaynakta da II. Abdülhamidîn gelen yabancı konuklara dönüşlerinde meyveler verdiği, hatta Alman İmparatoruna da Akça armudu hediye ettiği not düşülmüştür. Sanatımızda ise, meyve tasvirlerinin yapıldığı geç dönem Batı sanatı ile birlikte bu tarz bezemeler içinde armudun kullanıldığı görülmektedir. Topkapı Sarayı Harem Dairesi'nde yer alan Yemiş Odası'ndaki duvar resimlerinde yenmeye hazır halde, kaplar içinde armutlar resmedilmiştir. Yine Harem Kösem Sultan Dairesi tavan süslemelerinde armut motifi, diğer meyveler ile bir arada nakşedilmiştir. Topkapı Sarayı son avlusunda yer alan Sofa Köşkü giriş kapısı üzerinde de armut motifli bezeme mevcuttur. Saray bahçesinde bulunan mermer üzerinde oyulmuş armutla birlikte çeşitli meyvelerin olduğu kompozisyonlar dikkat çekicidir. Azapkapı Saliha Sultan Çeşmesi'nde devrin özelliklerine uygun işlenmiş armut motifleri mevcuttur. Cihangir'den Tophane'ye inen yokuşta sol tarafta yer alan ve Lale Devri'nin güzel yapılarından olan Topçubaşı İsmail Ağa Çeşmesi'nde de mermer üzerine devrin meyveleri tabaklar içerisinde nakşedilmiştir. Genel olarak bereket timsali olan nar, hemen hemen her kültürde sağlıklı ve uzun yaşamın sembolü olmuştur. Sanatımızın temeli olarak gördüğümüz Orta Asya sanatında, Uygurlar kullandıkları sanatsal unsurların arasına nar motifini de katmıştır. İslam öncesi Türk sanatında yer bulan bu motif, incir gibi çok taneli olması nedeniyle, bir bütünden çıkan birçok tane ile bereket olarak sembolleştirilmiştir. Kur'an-ı Kerim içerisinde üç ayette zikredilen nar, aynı zamanda sonsuzluğa kadar devam eden yaşamın sembolleştirilmiş felsefi yaklaşımdır. Nar meyvesi ve motifi de taneli bir meyve olması, her mevsimde tekrar tekrar yetişmesi ve şifalı bir bitki olması nedeniyle bereket, üretkenlik ve doğurganlık simgesi olarak kullanılmıştır. Dini kitaplarda açıkça adı geçtiği için kendisine kutsallık atfedilen nar, sanatın dine hizmet eden unsurlarında kullanılan tasavvufi bir meyve de olmuştur. Nar aynı zamanda cennet bahçesinin de meyvesidir. Her müminin hedefi olan cennete ulaşma arzusunda, mezar taşlarında sıkça kullanılan bir motif olmuştur. Nar da servi ve üzüm gibi mezar taşlarının tasavvufi açıdan kullanılan sembol motifidir. Nar motifi hem cennet meyvesi olması, hem bereket sembolü olması, hem de mezarda yatan kişinin narın içindeki taneler gibi yüzlerce iyilik yapmış olmasını simgelemesi açısından önemlidir. Ahiret inancına bir gönderme olarak mezar taşlarında kullanılmış olmasının yanı sıra, Osmanlı coğrafyasına son yüzyılda hakim olan Batı tasvir sanatında da sıkça kullanılmıştır. Batı sanatında odaların kullanım özelliklerine göre tavan süslemelerinde işlenen motiflerden olan nar, genelde saray ve kasırlarda ve sivil mimaride yemek odalarının süsleme unsuru olmuştur. Örneğin müzik odalarının tavanlarında kullanılan keman, lir, orkestra aletleri gibi… Rüstem Paşa Camii, Takkeci İbrahim Ağa Camii ve Topkapı Sarayı'nda yer alan nar motifi, birçok çini süsleme üzerinde işlenmiş, bazen haşhaş çiçeği ile karıştırılmıştır. Topkapı Sarayı Harem Dairesi içinde yer alan ve geç dönem süsleme unsurları taşıyan barok, rokoko, ampir gibi uygulamalarda, Hünkar Salonu, Haseki Dairesi gibi mekanlarda kalem işi bezemeleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bir değişik uygulama da Boğazın inci yapılarından olan Bebek Hıdiva Sarayı dediğimiz Mısır konsolosluğu binasında yer alan kartonpiyer tekniğinde yapılmış nar bezemeli uygulamalarıdır. İncir de nar gibi kutsal olarak nitelendirilmiş cennet meyvelerindendir.Dışından tek bir unsur gibi görünse de, içinden çıkan yüzlerce çekirdeği ile bereket timsali bir meyvedir. Her derde deva olan incir hemen hemen bütün kültürlerde kutsal meyve olarak edilmiştir. İncir ilk çağlardan bugüne kadar kutsallık, varlık, aydınlık, bilgelik, doğurganlık, güç, verimlilik, bereket ve bolluk sembolü olmuştur. İncir ağacı çiçek açmadan önce meyve verdiği için Hz. Meryem'in sembollerinden biridir. Sanatımızda da yer bulan incir motifi, bilhassa geç dönemde kullanılmıştır. Rokoko tarzında yapılan tavan ve duvar süslemelerinde çiçek buketleri, manzara resimleri ve meyve kompozisyonları yapılmış ve kompozisyonlar içinde incir motifi kutsal sayılması sebebiyle vazgeçilmez motiflerden birisi olmuştur. Topkapı Sarayı Harem Dairesi III. Murad Has Odası'nda yer alan iki sedirin tavanlarında resmedilen meyveler içinde incir de vardır. Bununla birlikte mezar taşlarında, çeşme mermer yüzeylerinde yapılmış uygulamalar da mevcuttur. Hurma dilimize Farsça'dan geçmiştir ve Arapça'da nakhle olarak bilinir. Nimetullah Cezairi'nin Envaru'n-Nu'maniye' adlı kitabında hurmayla ilgili şu tespitler yer almaktadır: 'Allah Hz. Adem'i yaratacağı zaman meleklere Hz. Adem'in toprağını bir eleğe koymalarını emretti. Elendikten sonra saf ve ince olanından Hz. Adem yaratıldı. Elekte geriye kalan kısımdan da hurma yaratıldı.' Nakhle 'elekte kalan' anlamına gelmektedir. İbn-i Ömer'den naklen anlatılan ve Peygamber Efendimizin de hadis-i şerifleri olduğu bilinen rivayet şöyledir: 'Efendimizin yanında otururken hurma ağacının özü getirildi. Efendimiz şöyle bir soru sordu: 'Ağaçlardan bir ağaç aynen Müslüman adama benzer, yaprağı düşmez. Söyler misiniz bana hangi ağaçtır o?' Orada bulunanlar çöl ağaçlarına daldılar, benim aklıma hurma olduğu geldi. söylemeye niyetlendim, ama baktım ki ben orada olanların en küçüğüyüm sustum. Efendimiz buyurdular ki: 'O ağaç hurmadır.' Türk süsleme sanatında en sık rastlanan ağaç motiflerinden olan hurma ağacı, kutsal sayılan ağaçlardan olup hayatın devamlılığını temsil etmektedir. Hurma ağacı, hemen hemen her dinde kutsal kabul edilmiştir. Yahudilikte Hz. Musa'nın Nil Nehri'ni yardığı asası olmuş, Hristiyanlıkta mozaik bezemelerinde kendine yer bulmuştur. Anadolu'da hurma ağacı motifinin 17. yüzyıldan itibaren çok sık kullanılmaya başlandığı, natüralist üslupta çiçekler ile birlikte süsleme sanatımızın içine girdiği görülmektedir. Hurma ağacı kompozisyonlar içinde zaman zaman vazo zaman zaman saksı içine yerleştirilmiştir. Mekke – Medine tasvirli minyatürlerde, üzerinden kandiller sarkan sütun ve kemerlerle belirlenmiş, manzaralarla bezenmiş hurma ağaçlı kompozisyonların olması, bu coğrafyadaki ağaç motifinin uzun ömrün simgesi olduğunu akla getirmektedir. Hurma ağacı motifi çiniden kumaşa, seccadeden tezhibe birçok yüzeyde kullanılmış önemli bir motiftir. Namaz kılınan seccadelerde kullanım örneği çoktur. 17. yüzyıla tarihlenen bir ipek seccade üzerinde yer alan hurma tasviri, bir mermer mezar taşında ya da bir çeşmede ayna olarak adlandırılan yüzeyde de karşımıza çıkar. Topkapı Sarayı Valide Sultan Namaz Odası'nda 1668 tarihli Medine tasvirli çini panoda, Kara Ağalar Koğuşu'ndaki duvar resimlerinde, 17. Yüzyılın sonu ile 18 yüzyıl Kütahya çinilerinin cami ve mescitlerdeki Kabe ve Medine tasvirli panolarında kalem işi sanatı olarak hurma ağacı yer alır. Kur'an-ı Kerim'de on bir ayette üzüm kelimesi geçmektedir. Yasin suresinde; 'Biz orada hurmalıklardan üzüm bağlarından bahçeler yaptık. İçlerinde pınarlardan sular fışkırttık.' denmektedir. Atasözlerimiz içinde sıklıkla kullanılmış olan üzümle ilgili en bilinen atasözü, Üzüm üzüme baka baka kararır.' Cümlesidir. Klasik sanatlarımız içinde, çiniden kalem işi sanatımıza, tezhibden minyatüre, ahşaptan taşa geniş bir perspektifte kullanımı vardır. Üzüm motifi, Topkapı Sarayı III. Murad Yatak Odası'nın yatak tavanında, tuval üzerinde ve meyve kompozisyonları içerisinde, Hünkar Sofası duvarlarında, ahşap üstü kalem işi çalışmalarında, Yemiş Odası'nda, saray ikinci giriş kapısı üzerinde yer alan ahşap oymalarda görülmektedir. Rüstem Paşa Camii ve Takkeci İbrahim Ağa Camii çini süslemeleri, saray kütüphanesinde yer alan ahşap oymalarda görülmektedir. Rüstem Paşa Camii ve Takkeci İbrahim Ağa Camii çini süslemeleri, saray kütüphanesinde yer alan tezhibli eserler, III. Ahmed Çeşmesi mermer yüzeyleri ve Mozaik Müzesi'nde yer alan M.S. 6. Yüzyıla ait mozaikler, Ayasofya'da yer alan ahşap üzeri örnekler, II. Mahmud Türbesi haziresi, Eyüp Sultan Camii haziresi başta olmak üzere mezar taşları, üzüm motifinin kullanıldığı eserlerden bazılarıdır.

Cennet meyveleri mezar taşı motiflerine nasıl yansıdı?

ARMUT