Dante’nin akıl hocası olan Müslüman astronom: Fergani

Ahmed Fergani, dokuzuncu yüzyılda yetişmiş, eliptik eğimi ilk defa tespit eden büyük Müslüman astronomi ve matematik alimidir. Klasik kaynaklar isim zincirini farklı biçimlerde verirler. Batı'da ise Alfraganus diye tanınmaktadır. Halife Me'mûn, Mu'tasım-Billâh, Vâsiḳ-Billâh ve Mütevekkil-Alellah dönemlerinde devrin önde gelen astronom ve matematikçileri arasında yer alan Fergani, devlet hizmetinde mühendis olarak çalışmıştır. Ahmed Fergani, ilim tahsilini Fergana'da aldı ve astronomi konusundaki bilgilerini de babasından öğrendi. Daha sonra devrin ilim merkezi olan Bağdat'a gitti. Kısa sürede kendini tanıtan Fergani, astronomi ve matematik konusunda kendisini kabul ettirdi. Abbasi halifeleri Me'mun, El-Mu'tasım, El- Vasık ve El-Mütevekkil devirlerinde önemli ilmi araştırmalar yaptı ve birçok eser yazdı. Nitekim Halife Mütevekkil'in emriyle Fustat'ta (eski Kahire) Nil'in su seviyesini tesbit için inşa edilen el-Mikyâsü'l-cedîd'in yapım sorumluluğu Fergani'ye verildi. İbn Hallikân bu olaydan söz ederken adını Ahmed b. Muhammed el-Karsânî şeklinde verir. 'Fergānî' kelimesi bu metinde hiç şüphesiz ki bir istinsah hatası sonucu 'Karsânî' haline dönüşmüştür. Fergani, astronomi ve matematik alanında birçok çalışma yaptı. Bunlar arasında en özel ilgi alanı ise astronomiydi. Gök cisimlerinin, Batlamyus ve izindekilerinin iddia ettiği gibi bazı akıl dışı ruhi cisimler olduğunu kabul etmedi. İlmi çalışmalarını her zaman deneye dayandırdı. Gök cisimlerinin hareketleriyle uğraştı ve yaptığı deneyler, Kopernik'e kadar astronomi alanında değişmez ölçüler olarak kabul edildi. Fergani, Güneş'in kendine göre hareketli olduğunu tarihte ilk defa keşfeden alimdir. Kendi devrine kadar gök cisimlerinin hareketi biliniyordu. Ancak Dünya'nın eksen eğikliğinin 23 derece 27 dakika olduğunu ilk kez ortaya atan bilim adamı o oldu. Fergani, Güneş tutulmasını önceden tespit eden bir yöntem buldu. Bu metod ile 842 senesinde bir tutulma olacağını önceden keşfetti. Aynı şekilde XIII ve XIV. yüzyıllarda İtalyan astronomlarının temel kaynağı yine Fergānî'nin eserleridir. Örneğin, babası gibi şair olan ve İlahi Komedya'nın yazarı Jacopo di Dante Alighieri'nin ana kaynakları arasında Fergani vardır. Dante, II. Ceonvivio'daki (sürgünde yazdığı şiir kitabı) Batlamyus astronomisine ait görüşleri ve İlahi Komedya'sında yer alan evren görüşünü Fergânî'den almıştır. Batlamyus: Klaudyos Batlamyus, İskenderiyeli Yunan matematikçi, coğrafyacı ve astronomdur. Geç İskenderiye Dönemi'nde yaşamış ünlü bilim adamlarındandır. Dante 'Şölen' isimli eserinde hem Fergani'yi övmüş hem de bu dört ciltlik eserinde astronomiden söz etmiştir. Cevâmiʿu ʿilmi'n-nücûm ve uṣûlü'l-ḥareḳâti's-semâviyye adlı kitap, Fergānî'yi İslâm dünyasından çok Batı dünyasında üne kavuşturdu. Eser, İslam astronomisindeki gelişmelerin özümsenmesi için zemin hazırlamış ve etkisi oldukça büyük olmuştur. Daha önce birçok Müslüman astronomun kitapları Latince'ye tercüme edildiği halde hiçbiri Batı astronomları üzerinde Cevâmiʿ kadar etkili olmamıştır. Bunun başlıca sebebi, şüphesiz eserin muhtevası gibi sistematiğinin ve üslûbunun da mükemmelliğidir. Bu eserin yazma nüshaları Oxford, Paris, Kahire ve Amerika'da Pirinceton Üniversitesi kütüphanelerinde bulunmaktadır. Fergānî'nin ölüm tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte Mikyâsü'n-Nîl'in yapımı 247 (861) yılında tamamlandığına göre bu tarihten sonra vefat etmiş olmalıdır. Onun astronomi, matematik, coğrafya ve mekanik sahasındaki çalışmaları bu ilim alanlarının gelişmesine önemli ölçüde yardımcı oldu. Fergani'nin astronomi ile ilgili eserlerinden altısı günümüze kadar ulaşabilmiştir. 1) Usulü ilm-in-Nücum: Yıldızlarla ilgili bir eserdir. 2) EI-Medhal ila ilm-i Hey'et-il-Eflak, 3) Kitab-ül-Füsul-is-Selasin, 4) Astronominin Unsurları, 5) El-Kamil fil-Usturlab, 6) Fi San'at-il-Usturlab.

Dante’nin akıl hocası olan Müslüman astronom: Fergani

FERGANİ KİMDİR?