Dârülislam’da alışveriş nasıl yapılıyordu?

Farklı hükümdar ve sultanların yönetimi altındayken dahi dalları dünyaya uzanan 'Dârülislam' yani İslam dünyası, altın ve gümüş sikkeleri uluslararası para birimi olarak kullandı. Bugün dünya seyahatine çıkacak olsanız yanınıza seyahat çeki almanız ya da ceplerinizi yabancı paralarla doldurmanız veya kartınızı yurtdışı kullanımına açmanız gerekecek. Oysa 14'üncü yüzyılda, İslam dünyasında seyahat edenler, dünyanın en büyük başkentlerinden en küçük köylere kadar her pazarda ve hatta kuytuda dinar ya da dirhem ile alışveriş yapabiliyordu. İslam dünyasının dışına çıkıldığında, alışverişin hikâyesi bambaşka bir renk alıyordu. 8 asır önce dünyanın birçok yerini gezen İbn Battûta, Çin'de para konusunda yaşadığı şaşırtıcı deneyimi şöyle nakleder: '...Çinliler, alışverişlerinde avuç içi büyüklüğünde, üzerinde sultanın mührü bulunan kâğıt parçaları kullanırlar... Bir kimse elinde gümüş dirhem ya da dinarla pazara gidecek olursa, parası kabul edilmez ve kendisi ciddiye alınmaz...' 7'inci ve 8'inci yüzyılda, para yapımında genellikle altın ve gümüş kullanılıyordu ve Müslümanlar para yapımında Kur'an-ı Kerim'in emirlerini esas alıyordu. İsra Suresinin 35'inci ayeti, bu duruma en güzel rehberdi: 'Ölçtüğünüz zaman tam ölçün ve doğru terazi ile tartın.' Dolayısıyla sikkelerin ayar ve ağırlığından halife sorumluydu ve bu konudaki standart, şeriat tarafından yedi miskal altın ila on dirhem gümüş olarak belirlenmişti. Bu değerlere uymayan veya yabancı ya da eski olan paralar darphanede altın ve gümüş külçelerle birlikte eritilerek saflaştırılır ve yeni para olarak basılırdı. Darphaneye getirilen külçeler, eritilmeden önce kaç ayar olduğunun anlaşılması için muayene edilir ve yerleşik alaşım standartlarına uygun olarak üretilirdi. Hem dinar hem de dirhem farklı Müslüman hükümdarlar tarafından kullanılmıştı. Kendi parasını bastıran ilk halife, 685 ve 705 yılları arasında yönetimde olan Emevi Halifesi Abdülmelik bin Mervan oldu. Bu dinarlar, üzerinde Arapça yazı olan ilk altın sikkelerdi, zira bunun öncesinde para olarak gümüş Sasani sikkeleriyle altın ve bakır Bizans sikkeleri kullanılıyordu. 691 ya da 692 yılında kendi parasını bastırmak suretiyle, Halife Abdülmelik artık kendi yönetimini Bizans'tan ayırabilecek ve tüm Müslümanları tek bir para birimi altında birleştirebilecekti. Bu sikke hazırlanırken Bizans parası olan solidus örnek alınmıştı. Neredeyse aynı büyüklük ve ağırlıkta olan bu paranın ön yüzünde, Herakles, Heraklios Konstantinos ve Heraklonas figürlerini taşıyan Bizans sikkesiyle aynı şekilde, ayakta duran üç adam figürü bulunuyordu. Önemli farklardan bir tanesi ise paranın arka yüzünde 'Allah'ın adıyla, Allah'tan başka ilah yoktur: O birdir; Muhammed onun resulüdür' şeklinde Arapça şahadet cümlesi yazmasıydı. Yeni paranın rekabet anlamına gelmesi sebebiyle bu gelişmeye öfkelenen Bizans imparatoru, durumu kabullenemeyerek yeni bir para bastırdı. Bu, Halife Abdülmelik'i kızdırdı; ayakta duran sarıklı ve kılıçlı halife figürü taşıyan yeni bir sikke bastırdı ve arkasına yine Kelime-i Tevhid ve paranın tarihini yazdırdı. Erken döneme ait bu Arap-Bizans paraları içerisinde hicri takvime göre tarih basılan dinarlardan yalnızca sekiz tanesi günümüze ulaştı. Bu karşılıklı atışma devam etti. Bizans imparatorunun yeni bir sikkeyle cevap vermesi üzerine 697 yılında Halife, artık devam etmeyerek üzerinde herhangi bir figür bulunmayan ilk İslami sikkeyi bastırdı. Böylece, her iki yüzünde de Kur'an-ı Kerim'den ayetler bulunan bu yeni dinarın her iki yüzü, bir inanç mesajı haline gelmiş oldu. Daha sonra bir ferman çıkaran Halife, yeni paranın Emevi topraklarında kullanılan tek para olmasını emretti. Geriye kalan tüm Bizans ve Arap-Bizans sikkeleri hazineye teslim edilecek, eritilecek ve yeniden basılacaktı. Bu fermana uymayanlar ise ölüm cezasına çarptırılacaktı. Yeni altın dinarlar Bizans İmparatorluğu'nun altın sikkelerinden biraz daha hafifti ve bunların ağırlığı ve kullanılan altının saflığı devlet tarafından denetleniyordu. Emevi altın sikkeleri genellikle Şam'da basılırken, gümüş ve bakır sikkeler başka bir yerde basılıyordu. Bu ilk paradan sonra, farklı değerlerde başka paralar da basıldı. Kuzey Afrika ve İspanya'yı fetheden Emeviler yeni darphaneler kurdular. Bu darphanelerde, basıldığı şehrin adını ve basılma tarihini taşıyan sikkeler üretilmeye başlandı. Dinar, Halife Mansur'un Bağdat'ı inşa edip altın darphanesini başkente taşıdığı 762 yılına kadar anapara birimi olmaya devam etti. Sikkelerin basımından sorumlu olan kişilerin isimleri dirhem denilen gümüş sikkeler üzerinde görülmeye başlandı. Ancak bu paraların ömrü çok uzun olmayacaktı, zira 786'da halifeliğe gelen Harun Reşid bu paraları tedavülden kaldırarak yerine Mısır valilerinin adını taşıyan dinarlar bastıracaktı. Harun Reşid, Bağdat darphanesi ve Mısır valisinin yaşadığı Fustat'taki darphane olmak üzere iki aktif darphaneyi kullanmıştı. 909 ve 1171 yılları arasında yönetime gelen Fatımiler tarafından kullanılan ve üzerinde kûfi yazılar bulunan dinarlar, kalitelerinden ve bol miktarda bulunmalarından ötürü Akdeniz ve civarının en yaygın ticaret parası haline geldi. Filistin'i ele geçiren Haçlılar, kendi paralarını basmak yerine bu sikkeleri taklit ettiler; bu taklitler arasında hem mükemmel kopyalar hem de vasat taklitler yer almaktaydı. Altın dinarlar Avrupa'ya 711 civarında Endülüs'ten geldi. Daha sonra, Granada'da 1238 ila 1492 yılları arasındaki Nasrid yönetiminde dinar dirheme dönüştü. Oldukça ağır olan ve dikkatli şekilde basılan bu sikkeler üzerinde Kur'an-ı Kerim'den ayetler ve hükümdarların soy ağaçları yer alıyordu. Hiçbirinin üzerinde tarih bulunmamasına rağmen, Nasrid sikkeleri, üzerindeki 'Allah'tan başka muzaffer yoktur' yazısı ile ayırt edilebilirdi. Aynı zamanda, kuzeydeki Hristiyan krallıklarında yaklaşık dört yüz yıl boyunca yalnızca Arap ve Fransız para birimleri kullanılmıştı. 13'üncü yüzyıldan sonra, Müslüman Halifeliği küçük hanedanlıklara bölünmüş (Mülükü't Tavâif dönemi), bu hanedanlıkların her biri kendi paralarını basmıştır. Bu paralar yarı bağımsız devletlerin çeşitli valilerinin adlarını taşıyordu. Bağımsız olarak basılmakla beraber, bu paralarda halifenin hükmi liderliği kabul ediliyordu. İki meşhur Müslüman sikkesi bulunmaktadır: Bin Mühür ve Yüz Mühür. Bunlardan birincisi on iki kilo ağırlığında saf altın olup, ikincisi yalnızca 1,094 gramlık saf altındandır. Bunların bugünkü değeri sırasıyla on milyon ve dört milyon dolardır. Bu sikkeler ilk olarak Ekber Şah'ın oğlu Moğol hükümdarı Cihangir adına 1613 yılında ve Tac Mahal'i inşa ettirmesiyle ünlü olan oğlu Şah Cihan adına 1639 yılında bastırılarak üst düzey görevlilere hediye edilmişti. Yaklaşık yirmi santim çapındaki Bin Mühür sikkelerinden dört ya da beş tanesinin İran şahlarının elçileri için özel olarak bastırıldığı yüzyıllardır anlatılır. Bu sikkelerin bir benzeri olan İki Yüz Mühür adlı sikkenin resmi bugün British Museum'da sergilenen bir sıva kalıbının üzerinde yer alır; en son 1820 yılında Hindistan'da görülen İki Yüz Mühür yeniden ortadan kaybolmuştur. Günümüze hiçbiri ulaşmayan efsanevi altın mühürlerin külçe değeri için eritildiğinden şüpheleniliyor. Ancak gezginlerin Şah Cihan hazinesindeki devasa sikkeler hakkında yazdıklarına bakılırsa bu sikkelerin bir zamanlar var olduğunu kabul etmek gerek. Günümüzde olduğu gibi, alışverişte ödeme yapmanın tek yolu nakit para değildi. Bundan yüzyıllar önce de çek kullanılmaktaydı. 'Çek' kelimesi Arapçada ticarete konu malın bedelini mal yerine ulaştığında ödemeye ilişkin yazılı taahhüt anlamına gelen sek kelimesinden türemiştir. 9'uncu yüzyılda Harun Reşid döneminde kurulan son derece gelişmiş bankacılık sistemi sayesinde Müslüman bir iş adamı Bağdat'taki banka hesabında yazılan bir çeki Çin'in Canton eyaletinde bozdurabiliyordu. Sek kullanımı, arz ettiği tehlike ve zorluklar sebebiyle, teminat olarak nakit taşıma zorunluluğunu ortadan kaldırma ihtiyacından ortaya çıkmıştır. Bankacılar kambiyo senedi, akreditif ve emre yazılı senet gibi genellikle çek işlevi gören belgeler de kullanıyordu. Kambiyo senedi, sek ya da çek kullanan Müslümanlar, uluslararası ticaret ve finansmanı mümkün kıldılar.

Dârülislam’da alışveriş nasıl yapılıyordu?

İSLAM DÜNYASI HANGİ PARA BİRİMLERİNİ KULLANIYORDU?