Tekniği ve sanatıyla özgün haritaların tarihi

İnsanlık ilk önce gökyüzünün haritasını çıkarmakla işe başladı. Evrende görebildiği gezegenlerin, yıldızların konumlarını gök küre üzerine yerli yerine koydu. Dünyada haritacılık alanında en büyük ustalardan biri olan Ptolemaios öncelikle gökyüzünün haritalarını yaptı, yeryüzü haritaları ise daha sonraki uğraşı olmuştu. Kartografya kelimesi, Latince'de sert kağıt anlamına gelen 'carta, charta' kelimeleri ve yazmak, çizerek betimlemek anlamına gelen 'graphia' kelimelerinin birleşmesinden meydana gelir ve 'kağıt üzerine resmetme' anlamını taşır. İlk çağlardan beri kullanılan ve batı dillerinde de aynı köke dayanan (örneğin İngilizce'de 'chart', Fransızca'da 'carte', Almanca'da 'karte') bir kelimedir. Kartografya, bütün tarih boyunca kelime anlamını korumuş ve 'harita yapma tekniği ve sanatı' anlamında kullanılmıştı. Haritanın yapıldığı kesin bir tabir. Ancak yazılmadığını söylemek doğru olmayabilir. Her harita bir 'dil'e dayanır. Çizgilerin, renklerin, imlerin, sayıların, hesapların ördüğü bir dildir bu. Kendine özgü bir dilbilgisi, sözdizimi özellikleri, sözlüğü, noktalama işaretleri zaman içinde oluşmuş, gelişmiş, evrenselleşmiştir. Bir dilden söz edebildiğimize göre her haritayı bir metin olarak da görebiliriz. Yapılan araştırmalara göre harita olarak benimsenecek ilk çizimler yazının icadından evvel olan çağlarda Orta Taş dönemine kadar uzanıyor. Bu çizimler yeryüzünün sadece nehir, dağ, yol gibi birkaç ayrıntısını gösteren ilkel çizimlerdi. Tarih Öncesi Çağı haritaları duvar, mağara duvarı, kayalar, çanak-çömlek, deri, post, kemik gibi eşyalar üzerine çizilmişti. Tarih Öncesi Çağları'na ait olan 57 harita belirlendi. Bu haritalar Orta Taş Çağı, Yeni (Cilalı) Taş Çağı ve Maden Çağı olup; 37'si Fransa'da, 7'si İtalya'da, 2'si Malta'da, 2'si Danimarka'dadır. Birer adet de Bulgaristan, Almanya, Irak, Ürdün, Fas, Cezayir, Mısır, Gürcistan ve Türkiye'dedir. Türkiye'deki harita Çatalhöyük'te bulunmuştur. Tarih Öncesi Çağlar'da yapılmış olup harita olarak yorumlanabilecek çizimlerin biri dışında hemen hemen hepsi, yeryüzünün belli bir bölgesinde bulunan birkaç ayrıntıyı içeren görünümlerdi. Dolayısıyla bunlara harita olmaktan çok, harita olarak yorumlanabilecek tasvirler gözüyle bakabilir. Ancak bunlardan biri, hem de MÖ 6200±97 yılında yapılmış, harita olarak nitelenebilecek tek eserdir. 'Radyokarbon 14' yöntemiyle yaşı saptan bu eser Çatalhöyük haritasıdır. Carl Moreland ve David Bannister , 'Antique Maps' adlı yapıtlarında özlü bir değerlendirme yapmışlardı. '... Bu biçimde betimlenen en eski belge, yaklaşık MÖ 6100-6300 yılları arasında yapılmış 9 fit (2.75 m) uzunluğundaki bir duvar resmidir. Resim, Anadolu'nun Tarih Öncesi Çağ yerleşim yerlerinden biri olan Çatalhöyük'te bulunmuştur. Bir şehir planı olan resmin dış çizgileri çok açık biçimde 80 binayı, arka planda büyük olasılıkla patlayan bir volkan ile birlikte göstermektedir.' Bir mağara resmidir. Tunç veya Demir Çağı'nda yapılmış olduğu düşünülüyor. Güneş ve güneşin altındaki iki çizgi açıkça görülmekte. Bu çizgiler ufku ve çizgilerin altındaki işaret de öteki dünyayı betimler. Bulgaristan'da bulunur. MÖ 3000 yılından kısa bir süre önce yapıldığı düşünülüyor. Arka planda Kafkaslar olduğu sanılan dağ silsilesinden çıkıp gelen iki akarsu ile aslan, boğa, keçi gibi hayvan çizimleri görünmektedir. Sol üst kenarda ağaca benzer şekiller, nehir kenarlarında bazı bitkiler işlenmiş. Gümüş vazonun üzerine kazıma yoluyla yapılmış harita 10-12 cm yüksekliğindedir. Kuzey Kafkasya'da yer alır. Tarih Öncesi Çağ haritalarının ilginç örneklerinden sayılır. Kaya üzerine kazınarak yapılmış olan harita 45×90 cm boyutundadır. Haritada yerleşim yerlerindeki binalar ve bunlar arasındaki bağlantıyı sağlayan yollar açık biçimde görülür. Noktalarla gösterilmiş ayrıntının bir tarla veya avlu olduğu düşünülmüş. İtalya'da bulunur. Tam bir kaya gravürüdür. İlkel harita çizimlerinin ilk örnekleri arasında yer alıyor. Bulunduğu ilk günlerde dünyanın ilk topografik haritası olarak kabul gördü. 2.30×4.16 metre boyutunda olup MÖ 2500-2000 yıllarına aittir. Yol olarak kabul edilen çizgilerle bağlanan bloklar ev veya evler olarak yorumlanır. İtalya'da bulunur. Tarihi Çağ haritalarının en büyük özellikleri çizimlerin yazılı açıklamalarla pekiştirilmiş olmasıdır. Yorgan Tepe kil tableti haritası Kerkük yakınlarındaki Yorgan Tepe'deki kazılarda bulunmuş bir kil tablet üzerindeki bu harita Akad dönemine ait. MÖ yaklaşık 2300 yılında yapılmış. Dünyanın en eski topografik harita örnekleri arasında yer alan harita, 6.8×7.6 cm boyutlarında. Haritada iki dağ silsilesi, bunların arasından geçen bir akarsu, bazı şekiller ile bunlara ait çivi yazısı ile yapılmış açıklamalar bulunuyor. Yazıların çözümlenmesinden, haritanın ortasındaki bölgenin 354 iku (yaklaşık 12 hektar) büyüklüğünde bir arazi parçası olduğu belirlenmiş. Arazinin sahibinin adının 'Azala' olduğu da yazılmış. Ancak haritanın hangi bölgeyi gösterdiği saptanamadı. Dicle ile Zap suyu arasındaki bir tarım arazisi olduğu sanılıyor. Belki bir kadastro, belki de bir sulama ağı haritasıdı. Dört ana yön yazılarla da belirtilmiş. Ancak kuzey, tabletin sağ kenarına, doğu üst kenarına, batı alt kenarına yazılmış. Yani kuzey ters yöne konmuş. Mısırlılar daha MÖ 3000 yıllarında arazi ölçümleri amacıyla geometrik şekiller oluşturmaya başlamışlardı. Bu dönemde yaptıkları ve ülkenin güneyindeki Hamamat Vadisi'nin doğusundaki Nubia altın madeni ve civarını gösteren aşağıdaki harita, Mısırlıların en ünlü haritaları içinde yer alır. Harita iki parçadan oluşuyor. Harita, güneye doğru yönlendirilmiş olup Kızıldeniz'den Nil Nehri'ne kadar uzanan bölgeyi göstermekte. En eski haritalar içinde yer alan kil tablet haritanın Umma kentinin şehir planı olduğu sanılıyor. MÖ 2200 yılında yapılmış olup, Mezopotamya'da bulunan ünlü yapıtların içinde yer alır. Aslı Londra'daki British Museum'da sergilenen bu tablet MÖ 612-528 yıllarını kapsayan Babil dönemine ait. Babil'i merkez olarak alan bir dünya haritası olduğu sanılıyor. Üzerinde bulunan 'eski tablete göre' yazısı, ilk özgün haritanın daha önceki yıllarda yapıldığını göstermekte. Babil dünya haritasında bizi daha sonra ortaya çıkacak kavramlar açısından ilgilendiren kısım, dünyayı çevreleyen okyanus nehridir. Üzerinde yaşanan karaların (Yunanlıların 'ökümene'si) tamamen sularla çevrili olduğu İlk Çağ'da çok popüler bir varsayımdı. Eski çağ medeniyetinin kurucuları eski Yunanlılar, bugünün kartografya esaslarını koymuşlardı. Coğrafya ve kartografya bilimine büyük katkıları olan bu eski bilim adamlarından bazıları şunlardır: Anaksimandros (MÖ 611-547), Pitagoras, Aristoteles (MÖ 350), Dikaiarkos (MÖ 350-290), Eratosthenes (MÖ 276-196), Poseidonius (MÖ 130-51), Hipparkhos (MÖ II. yy), Stabo (MÖ 60 - MS 24), Batlamyus (MS 90-168). İyonya, Ortadoğu'dan öğrendiği haritacılığı ilk defa bir bilim haline getirmiş, her yapılan harita derhal şiddetli eleştirilere maruz kalmış, bu eleştiriler ışığında yenileri yapılmış, onlar da eleştirilerek daha gelişmiş haritalara doğru gidilmişti. MÖ altıncı yüzyılın sonlarıyla beşinci yüzyılın başlarında çizildiği eldeki tarihsel verilerden çıkarılabilen, tarihte yapanı bilinen ilk dünya haritası ne yazık ki elimize geçmedi. Haritanın en detaylı tasviri 'Hypotyposis Geographias (Coğrafya Risalesi)' adlı eserin yazarı olan Agathemeros tarafından verildi. Bu yazarın ve eserinin tarihleri hakkındaki bilgilerimiz, yazarın ilk Roma İmparatoru Augustus zamanında yaşamış olan Bergamalı coğrafyacı Menippos'tan bahsetmesinden ibarettir. Agathemeros kitabında, Anaksimandros ve haritası hakkında, muhtemelen Eratosthenes'in otoritesine dayanarak, şu bilgileri veriyor: 'Thales'in öğrencisi Miletoslu Anaksimandros, meskûn dünyayı bir harita üzerinde (εν πινακι γραψαι) gösteren ilk kişiydi. Çok seyahat etmiş bir kimse olan Miletoslu Hekataios ondan sonra haritayı hayranlık duyulan bir şey olacak kadar doğru bir şekle soktu. ... Eskiler dünyayı yuvarlak olarak, ortada Hellas, onun da merkezinde Delphoi olmak üzere çizerlerdi, çünkü o dünyanın göbeğini (τον ομΦαλον εχειν) içerir. Çok tecrübeli bir insan olan Demokritos dünyanın şeklinin uzunluğu genişliğinin bir buçuk misli olacak şekilde uzunca olduğunu ilk fark eden kimseydi.' Büyük İskender'in yaptığı seferlerden aldığı bilgiyle gelişmiş bir dünya haritası çizen Eratosthenes'in haritasında Asya, gerçeği daha iyi yansıtacak bir biçimde daha geniş çizilmiş. Aynı zamanda bu harita, Eratosthenes'in küre biçimindeki dünya anlayışını destekleyecek şekilde paralel ve meridyenleri içeriyor. Romalılarda kartografya iyice gerileme göstermişti. Romalılar zamanın büyük medeniyetlerini oluşturdukları halde coğrafyaya ilgisiz kalmışlardı. Disk şeklindeki dünya haritalarında imparatorluğa ait şehirler okyanuslarla çevrili olarak gösterilmişti. Bu haritalarda doğu-batı yönü yukarı gelecek şekilde belirlenmiş ve ortada Akdeniz yukarıdan aşağıya doğru yerleştirilmiş ve Asya kıtası üstte, Afrika sağda ve Avrupa solda olmak üzere üç kıta gösterilmişti. Roma imparatorluğunun en önemli kartografik ürünlerinden biri olarak, boyu 30 cm ve uzunluğu 6 buçuk metre olan rulo halindeki 'Peutinger' tablosu gösterilebilir. Bu tabloda imparatorluğa ait bütün yollar ayrıntılı olarak gösterilmiştir. Aradaki deniz ve kara parçaları ise ölçeksiz olarak gösterilmiştir. Orta Çağda kartografya Hıristiyanlığın koyu baskısı altında kalarak hiç gelişme gösterememişti. Bu çağa ait 600 kadar harita ve taslak ele geçirildi. Bunlar 3 cm ile 1 buçuk m arasında değişen küçük harita ve şemalardır. Orta çağın dünya haritaları oval ve yuvarlak tarzda yapılmış ve daha çok felsefi düşünceye dayalı şeyler çizilmeye çalışılmıştı. Dünya çevresini de okyanuslarla çevrili gösteriyorlardı. Bunlar cennet-cehennem düşüncelerini sembolize ediyordu. Çağın sonlarına doğru tüccar ve gezginlerin kullanmaya başladıkları rehber ve deniz haritaları oldukça doğru bir karakter kazanmaya başlamıştır. İslam dünyasında kartografyaya büyük katkılar yapılmıştı. Hıristiyanlığın karanlık devirlerinde Arap, Türk ve İranlı bilimciler, coğrafya ve kartografya bilimine büyük katkılarda bulunmuşlardı. Batıda Endülüs'e kadar yayılan İslam dünyasında matematik, felsefe, geometri ve astronomi biliminde büyük ilerlemeler kaydedilmişti. Batlamyus'un projeksiyon sistemlerini benimsemişler, gelişmesini sağlamışlar ve daha doğru koordinat sistemine dayalı haritalar meydana getirmişlerdi. Yine de bazı ölçek hataları yapmışlar ve haritalarda abartılı şekiller kullanmışlardı. Orta çağın basit disk şeklindeki şematik haritalarından da yapmışlardı. Bu çağda baskı tekniğinin gelişmesi yanında büyük keşiflerin yapılması da harita alanında büyük atılımlar meydana getirmiştir. Orta çağın sonlarında, Afrika kıtasını dolaşarak ve devamlı batıya giderek Uzakdoğu'ya varma fikri ile pek çok ülke ve bu arada Amerika kıtası keşfedilmiş ve bütün bu yeni keşifler o zamanki dünya haritasına yeni yeni geliştirilen projeksiyon teknikleri ile aktarılabilmişti. 1492'de Kristof Kolomp, Bahama adaları ve Küba'ya varmış ancak bunların yeni bir kıta olduğunu kaşif Amerika Vespoci düşünmüştür. 1507'de Alaskalı kartograf Waldseemüller yeni bir projeksiyon ve yeni bir kanava sistemi uygulayarak yaptığı 1.35×2.40 m boyutlarındaki haritasında Kuzey ve Güney Amerika kıtalarını aynı isimle göstermiştir. 1522'de Magellan'ın dünya turu ile kartografya bilimi büyük gelişmeler kaydetmiştir. 1529'da İspanyol Diego Ribero'nun yapmış olduğu dünya haritası oldukça moderndir. Bu tarihten sonra Batlamyus görüşü terk edilmiştir. Amerika kıtası gerçek yerine oturtulmuş ve Pasifik okyanusu da gerçek büyüklüğünü bulmuştur Bu devirlerde birçok model küre de yaygındır. Nürenberg'li Schöner, küreci olarak bilinir. 1515 ve 1520'de iki model küre üzerine yapmış olduğu dünya haritaları oldukça tanınmıştır. Kaşgarlı Mahmud'un anıt eseri Divanü Lugati't-Türk'te yer alan harita (1072), Türk Dünyası ile ilgili olarak yayınlanan ilk haritadır. Haritada; dağlar kırmızı, denizler yeşil, ırmaklar mavi, kumluk alanlar sarı renkle gösterilmiş. Türklerin oturdukları bölgeler ve komşularının isimleri özenle belirtilmiş. 1461 yılında Trablusgarp'ta Mürsiyeli İbrahim tarafından ceylan derisi üzerine yapılmış Akdeniz haritasıdır. Seyir hizmeti görecek şekilde tasarlanmış Akdeniz, Ege ve Karadeniz'in tümü ile Batı Avrupa kıyıları ve İngiliz Adalarını içerir. Bu alan yaklaşık 27 derece - 54 derece kuzey enlem, 12 derece batı, 42 derece doğu boylam daireleri arasında kalır. Bir bölü 6 milyon 200 bin ölçeğindedir ve boyutları 53x89cm'dir. Piri Reis'in Akdeniz kıyıları ve adaları hakkında geniş bilgi ve haritalar içeren 'Kitab-ı Bahriye' isimli rehber kitabı oldukça tanınmıştı. Ancak Piri Reis'in tanınmışlığı esas olarak -yalnız Atlas okyanusuna ait kısımları mevcut olan- bir dünya haritası yapmış olmasındandı. Ceylan derisi üzerine renkli olarak çizilmiş olan Piri Reis'in bu haritası, 1513'de Gelibolu'da yapılmış ve 1517'de Mısır seferi sırasında bizzat kendisi tarafından Yavuz Sultan Selim'e teslim edilmiştir. Bu haritanın orijinaline ait bir parçası da 1929'da Topkapı Sarayı'nın müze olarak düzenlenmesi sırasında bulunmuştur. Daha sonra Alman Doğu bilimcisi Kahle'nin bu konuda yapmış olduğu incelemelere ait yayınları büyük ilgi uyandırmıştır. Adı geçen haritanın doğu kısmının kopmuş olduğu, aslının Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarını da içine alan bir dünya haritası olduğu anlaşılmıştı. Bugün mevcut parçasında Atlas Okyanusu'nun doğu ve batı kıyılarında o tarihte keşfedilmiş yerler isimleri ile birlikte numaralı ve açıklamalı olarak gösterilmiştir. Bu kısımların gösteriminde Kristof Kolomp'un kaybolan haritasından yararlandığı anlaşılıyor. Topkapı Sarayı Müzesi'nde bulunan Ali Macar Reis Atlası Türk kartografyasının en başarılı dönemini yaşandığı on altıncı yüzyıla (1567) aittir. Boyutları 31×22 cm olup, kahverengi bir deri ile ciltlenmiştir. Ali Macar Reis Atlası boyutları 31×44 cm (karşılıklı iki sayfa) olan altlıklara çizilmiş 7 harita içerir. Pafta çevreleri 2 mm kalınlığında siyah çizgiden oluşur. Tüm haritaların çizim alanı boyutları 29×43 cm olarak düzenlenmiştir. İspanyol bir kartograf olan Juan de la Cosa'nın Milattan sonra 1500 yılında çizdiği bu harita, Amerika kıtasını gösteren ilk harita olma özelliğini taşıyor. (Derlenmiştir.)

Tekniği ve sanatıyla özgün haritaların tarihi

İLK HARİTALAR GÖKYÜZÜNDEN