Dünyada bir ilki gerçekleştiren Osmanlı fabrikası; Zeytinburnu Demir Çelik Fabrikası

Sultan II. Mahmud döneminde başlayıp Tanzimat sonrasında devam eden büyük sanayi yatırımlarının temel gerekçeleri; ordu ve bürokrasinin temel ihtiyaçlarını karşılamak, Avrupa mallarına bağımlılıktan kurtulmak ve dışarıya kaynak aktarımını azaltmaktı. Bu süreçte faaliyete giren kuruluşlardan en önemlisi, 1843'te yapımına başlanan Zeytinburnu Demir Çelik Fabrikası'ydı. Zeytinburnu, Osmanlı devri sanayi merkezlerinden biriydi. Burada yer alan sanayi tesislerinden biri de 1843 yılında kurulan Zeytinburnu Demir Çelik Fabrikası'dır. Sürekli artan dış tehditler nedeniyle askeri malzeme ihtiyacı hızla arttı ve modern üretim anlayışına sahip yeni bir demir çelik fabrikasının kurulması zorunlu hale geldi. Fabrikanın kuruluşuna, 1827 yılında Tüfekhane-i Âmire'de tüfek namlularını delmek için bir torna tezgahı geliştiren ve barutcubaşı unvanını alan Ohannes Dadyan önayak oldu. İstanbul Bakırköy Baruthanesi Müdürü Ohannes Dadyan demir çelik sanayisini araştırmak üzere görevlendirildi. Baruthanedeki tecrübeleri göz önüne alınan Dadyan, konuyu yerinde araştırmak üzere 1835'te Avrupa'ya gönderildi. Fransa ve İngiltere'de yaptığı gözlemler ona çok şey kattı ve dönüşünde baruthane için çok önemli olan demir çelik fabrikasının kurulması önerisini padişaha sundu. Fabrikanın Dadyan danışmanlığında kurulmasına karar verildi. Öncelikle bir danışma kurulu toplandı ve İngiltere'nin tecrübelerinden istifade edilmesine karar verildi. Yapılan çeşitli görüşmelerden sonra Manchesterlı uzman bir müteahhitle anlaşıldı. Fabrikanın yapım masraflarını ise kendisine sonradan ödemesi karşılığında Reşid Paşa üstlendi. 1843 yılında inşasında başlanan fabrika, 1846- 1847 yıllarında en önemli bölümünü teşkil eden izabe (eritme) fırını faaliyete geçecek şekilde bitirildi. Böylece bir yandan yapımı, diğer yandan üretimi sürdü. Hatta fabrika kendi bünyesinde bulunan çilingirhane, haddehane gibi bölümlerin ihtiyaç duyduğu parçaları da üretildi. 1847 yılında yapımı biten büyük ocağın faaliyete geçmesiyle birlikte usta, memur ve ameleden müteşekkil elliden fazla kişi fabrikada işbaşı yaptı. 1850 yılı başlarında ise çalışan sayısı dört yüzü buldu. Çalışanların bir kısmını ise Avrupalı ustalar oluşturdu. O dönem en büyük Osmanlı yatırımlarından biri olarak kabul edilen ve 'Osmanlı'nın Manchester'ı' diye anılan fabrika, yerli ve yabancı birçok kişi tarafından ziyaret edildi. Fabrikanın bu ilk yıllarında fabrika bacalarından biri çalışan işçilerin üzerine düştü. Bir grup işçi bu kazadan hayatını kaybederken, bir kısmı da yaralandı. Padişah tarafından kaza mağdurlarına 30.000 kuruş verildi. O yıllarda fabrika çilingirhane, yüksek fırın, haddehane, tesviyehane, demirhane, dökümhane, buhur makineleri, modelhane, dinkhane, mancınık, üç adet baca, fabrika yönetim binası, bir iskelet ve bir vinçten müteşekkildi. Tesis 3.000 işçi kapasiteli olarak tasarlanmış ancak hiçbir zaman bu kapasiteye ulaşamadı. Ayrıca fabrikada top, kılıç, süngü gibi savaş aletlerinden başka çelik yay, çift pulluğu, bağ-bahçe aletleri, koşum takımları gibi pek çok ürün de üretildi. Ayrıca İstanbul'un sokaklarının asılacağı özel direkler de bu tesiste yapıldı. Demir fabrikasının en önemli ihtiyacı olan demir madeni ise Büyükada'dan temin edildi. Kayıklarla adadan getirilen hammadde deniz kenarındaki fabrika iskelesinin üzerinde döşeli demiryolu vasıtasıyla iç kısma ulaştırıldı. Tesisin üretime geçmesinden bir süre sonra yakınındaki bir arsa satın alınarak fabrikanın arazisi geliştirildi. 1849 yılında ise fabrika tam kapasite üretime geçme aşamasındayken, Hazine-i Hassa'ya olan borçları nedeniyle idari olarak Tophane-i Âmire'ye devredildi. Tophane idaresine geçtikten sonra 1900-1901 yıllarında fabrika tamamen bir mühimmat fabrikasına dönüştü. Fabrikanın kurulduğu alan, bugün de orduya aittir. Osmanlı'nın o devirlerde girdiği savaşların çokluğu yeni teknoloji top üretimi de gerekli kıldı. Bu sebeple dönemin ünlü mühendislerinden 19 yaşında Ahmed Süreyya Emin, iki senelik bir uğraş neticesinde cebinden 500 altın harcayarak dünyanın ilk seri atışlı topunu Zeytinburnu Demir Çelik Fabrikası'nda döktürdü. Türk icadı olan bu topun seri üretimi daha sonra Alman Krupp Silah Fabrikası tarafından gerçekleştirilecektir. Ahmed Süreyya Emin dünya literatürüne geçen bu topu günümüzde Harbiye Askeri Müzesi'nde sergilenmektedir. Harbiye Askeri Müzesi ile ilgili haberimize ulaşmak için tıklayın. Bununla beraber fabrika, ülkenin sanayi ve altyapı talebine gerekli arzı sağlamaktan uzak kalmıştır. II. Abdülhamid dönemine gelindiğinde ise, Seraskerliğe bağlı olan fabrikada sadece mil, toplara mahsus çeşitli özellikte dane, çelik şarapnel, halka, kovan gibi harp mühimmatı üretilmekteydi. Azalan bu üretim hacmiyle birlikte fabrika, faaliyetini Cumhuriyet'e kadar sürdürmüştür.