Dünyanın bilinen ilk portreleri Fayyum

Fayyum, Kahire'nin yaklaşık yüz kilometre güneyinde, Mısır'ın batısında yer almaktadır. Eski Mısırlılar bu bölgeyi Mer-Our (Büyük Göl) olarak adlandırmışlardır. Fayyum, firavunların yönetimde olduğu M.Ö. 3000-300 tarihleri arasında nüfusu oldukça az olmasına rağmen, Mısır'da en erken gıda üretim denemelerinin yapıldığı yerleşim alanlarından biridir. Fayyum Portreleri, Mısır'ın Fayyum bölgesindeki yeraltı mezarlıklarından çıkarıldıkları için bu adla nitelendirilmişlerdir. Portreler Mısır'ın birçok bölgesindeki mumya mezarlarından çıkarılmasına rağmen, büyük çoğunluğu Fayyum bölgesinde bulunduğundan bu isimle adlandırılmışlardır. Hanedanlık boyunca önemli bir rol oynayan Fayyum'un kaderi, Mısır yönetiminin değişmesiyle çok kültürlü bir yapıya dönüşerek değişmiştir. Mısır'ı işgal eden Büyük İskender'in paralı askerleri evlerine dönmek yerine, başta Fayyum bölgesi olmak üzere Mısır'daki birçok bölgeye yerleşmeyi tercih etmişlerdir. Bu yüzden Fayyum'a en erken yerleşen Grekler, savaş sonrası kalan yaralı ve üst düzey askerlerdir. Kendilerine bu bölgelerden toprak verilen askerler, bir süre sonra kendi bölgelerindeki yerel yönetim birimlerinde görev alarak, bu bölgelerin yöneticileri olmuşlardır. Greklerin kültür, sanat ve eğitim düzeyi oldukça ileri seviyede olduğu için diğer sosyal alanlarda da kendilerini kabul ettirmişlerdir. Giderek Mısır'ın birçok bölgesinde Grek kültürü yayılmaya başlamış, hatta resmi dilleri Grekçe olarak kabul edilmiştir. Fayyum'a yerleşen Grekler, yüzlerce yapı inşa ederek bu bölgenin mimarisine de önemli katkılar sağlamışlardır. Bu yapılar arasında kompleks tapınaklar, piramitler, saraylar ve av köşkleri bulunmaktadır. Bu portrelerin genellikle milattan sonra 1. yüzyıldan 3. yüzyıl ortasına kadar süren devrede yapılmış oldukları kabul görür. Portreler Antik Mısır'da köklü bir geçmişi olan mumya tabutu resim sanatını miras almış ve dolayısıyla başta Kıpti ikonografisi olmak üzere post-klasik ve erken Orta Çağ dönemlerindeki Doğu Akdeniz sanatını etkilemiştir. Yaklaşık 900 portre günümüze kadar kalabilmiştir. Bunun temel nedeni Mısır'ın sıcak ve kurak bir iklime sahip olmasıdır. Grek soyundan gelenlerin Romalıların Mısır'a egemen olduğu üç yüzyıllık süre boyunca yaşam biçimlerini ve kültürel miraslarını korudukları bilinmektedir. Fakat Greklerin dini inanışları aynı sürekliliği göstermemiş, bunun yerine Mısır'ın inanç sistemini benimsemişlerdir. Mısırlılar, öldükten sonra ruhun yaşadığına ve o ruhun kendi vücudunu aradığına inandıklarından, mumya yapımına önem vermişlerdir. Grekler de ölülerini gömerken Mısır geleneklerinden etkilenerek, ölülerini mumyalamaya başlamışlardır. Daha sonradan iktidara gelen Romalılar bu geleneği kendi ölüleri için uygulamışlardır. Fakat kendinden öncekilerden farklı olarak mumyaların yüzlerine yerleştirilmiş maskların yerine ölen kişiye ait iki boyutlu mumya portreleri yaptırmışlardır. Kişinin ölüm yolculuğunda kendisine eşlik edilmesi için bu mumya portreleri yaptırılmıştır. Özel işlemlerle mumyalanmış bedenin sargılarla sarılmasından sonra, cesedin portresi bu sargılarla cesedin yüz bölgesine tutturulmuştur. İnsan vücuduna benzeyen bir sanduka içine dik bir vaziyette (hayatta olduğu gibi) yerleştirilen ve üzeri mühürlenerek kimlik bilgileri yazılan mumya, daha sonra mezar odasına yerleştirilmiştir. Genellikle ürperti uyandıran mezar ve ceset görünümleri, bedenin bütünlüğünün bozulmasının önüne geçmek için işlemler yapılmış mumyalara dönüştüğünde, yerini tedirginliğe bırakırken, yanlarından çıkan bu portreler kendisini seyredende olağanüstü duygular uyandırmaktadır. Mumya portreleri, ruhların kendi görünümlerini kolayca bulabilmeleri amacıyla Greklerin klasik sanat anlayışında üretilmiş yapıtlardır. Her iki kültürden beslenen Fayyum portreleri, bu yönüyle farklı kültürlerden beslenen sanat eserlerinin gücünü ispatlayan yapıtların arasına girmiştir. Tessa Kostrzewa'nın; geçiş dönemini yaşayan bir toplumun karışık, belirsiz ve kozmopolit yapısının ürünleri olarak değerlendirdiği Fayyum Portreleri, Grek kültür mirasının siyasal ve toplumsal düzene damgasını vuran Roma egemenliğinin ve Mısırlıların öldükten sonra başka bir yaşama olan inanışlarının bir arada var olduğu bir dönemin özelliklerini taşırlar. Greklerin klasik sanat geleneğiyle Mısırlıların öldükten sonra yaşamın devam edeceği inancının birleşimiyle ortaya çıkan biricik sanat eserleridir. Fayyum Portreleri, Mısır sanatından ziyade Klasik Yunan sanatı ve Roma etkilerini yansıtırlar. Mumyaların içine kondukları sandukalara Grek alfabesiyle kişinin adının yanı sıra bazen meslekleri de yazılmaktaydı. Yazıtlara göre, portrelerdeki kişiler çoğunlukla varlıklı üst sınıfa ait askerler, üst sınıf din adamları ve hükümete çalışan memurlardan oluşmaktadır. Portresi yapılan kişilerin Mısırlı, Grek ya da Romalı olduğuna dair kesin bilgiler olmamasına rağmen yazıtlarda Mısır, Grek ve Roma kökenli isimler yazılmıştır. Yazıtlardaki bilgilerin idealleri mi yoksa gerçekleri mi yansıttığı net olmamakla birlikte en azından mesleklerinin kesin olduğu düşünülmektedir. Portrelerde Grek ve Romalı yöneticilerin etkileri açıkça izlenebilir. Özellikle farklı şekillerde tasvir edilen saç şekilleri Romalılara ait özellikler taşımaktadır. Bu saç şekilleri dönemin modası hakkında bilgi vermesi bakımından da önemlidir. Aynı unsurlar heykellerde de görülmektedir. Erkekler kıvırcık saç ve kısa sakallarıyla betimlenirken, kadınların saç şekilleri genellikle kalın buklelerden ya da gevşek topuzlardan oluşmaktadır. Saç şekilleri gibi kıyafetler de Roma modasını yansıtmaktadır. Erkek ve kadınlar iç giysi olarak ince bir tunik, üzerine de bir pelerin giymiştir. Herkesin mumya portresi yaptırmaya gücü yetmediği çıkarılan portresiz mumyalardan anlaşılmaktadır. Bulgulara göre açılan mumya mezarlarından sadece yüzde bir ya da ikisinin portresi bulunmaktaydı. Portrelerin bu denli yüksek fiyatlı olmasının nedeni ressamın emeğinden ziyade Mısır dışından getirilen malzemelerin oldukça pahalı olması ile açıklanmaktadır. Yapılma amacı ölüm yolculuğunda kişiye eşlik etmesi olan bu portrelerin sahipleri hep yoğun bir ruh hali içerisindedirler. Portrenin sahibi öleceğini bilir, bu yüzden neşeli değildir, aksine üzgün ya da derin bakar bizlere, gözleri kocaman kocamandır. Genellikle ölmeye yakın zamanlarda muhtemelen hasta haliyle modellik yapması da portre sahiplerinin buruk bir ruhu hali yansıtmasının sebebidir. İzleyici ilk kez bir Fayyum Portreleriyle karşılaştığında, yüzlerdeki sükûnet izleyiciyi kısa bir süre durdurur ve sonra düşündürür. Bu portreler izleyende sahiplerini kaybetmiş ya da terk edilmiş eski bir eve girip, eski ev sahiplerinin albümlerindeki fotoğraflara baktığımızda bir zamanlar yaşayan insanların artık yaşamadıklarını kavradığımız o andaki hissettiklerimizle özdeş duygular uyandırırlar. Portre direkt kendisini izleyen bizlere adeta şunları söylemekte: Beni unutma! Bir zamanlar ben de yaşıyordum. Tıpkı senin gibi! Günümüze değin gelen tüm portreler mezarlarda bir arada iken, sergileme mekânlarında birbirlerinden ayrılmıştırlar. Bugün mumya portreleri dünyanın farklı bölgelerindeki önemli arkeoloji müzelerinin hepsinde sergilenmektedir. Paris Louvre Müzesi, British Museum, İskoçya Kraliyet Müzesi, New York Metropolitan Müzesi Fayyum Portreleri'nin sergilendiği önemli sanat müzelerinden bazılarıdır. Fayyum Portreleri, o dönemden günümüze değin gelebilen en iyi korunmuş yapıtlardır. Resimlerin günümüze değin bozulmadan gelmelerinin en önemli nedenlerinden birisi de Mısır'ın iklim özellikleridir. Sıcak ve kuru hava atmosferin etkilerinden koruduğundan, çürüme ve bozulma kendiliğinden önlenmiştir.

Dünyanın bilinen ilk portreleri Fayyum

Fayyum ismi nereden gelmektedir?