Evliya Çelebi’nin dilinden Osmanlı'daki hastalıklar

Ölümcül bir hastalık olan veba 14. yüzyılda Avrupa daha sonrasında ise 16. yüzyılda Osmanlı'da kendini göstererek insanlara büyük sorunlar yaşattı. Toplumların belleklerinde derin izler bırakan bu hastalık sayısız edebi eserde anlatıldı. Birçok tolumda 'kara ölüm' olarak kayıtlara geçen veba, Osmanlı'da 'taun' adıyla da anıldı. Pireler aracılığıyla insandan insana bulaşan ölümcül vebanın yayılmasında çok çeşitli faktörler etkili oldu. Vebalı birisiyle yakın temas, hastanın eşyaları, kıyafetleri, vebanın ortaya çıktığı şehirdeki iç içe yaşam, dini törenler, pazarlar ve kutlamalar salgına yardımcı olmaktaydı. Bunun dışında bir bölgede ortaya çıkan hastalığın kısa sürede uzak yerleşimlere sirayet etmesinde ise tüccarlar, kervanlar, ulaklar, göçebeler, askerler, yolcular etkiliydi. Seyahatnamelerde İstanbul'da Galata'da, İzmir'de vebadan bahsedilse de bu hastalık daha çok Mısır'da görüldüğü söylenir. Seyahatnamelerde bu veba salgınının Avrupa'daki kadar büyük çaplı olmadığı da aktarılır. Evliya Çelebi'de veba hastalığıyla ilgili karşılaştığı vakaları veya işittiği olayları devrindeki halkın anladığı ve aktardığı biçimde seyahatnamesine kaydetti. Evliya Çelebi'nin tanık olduğu en büyük veba olayı, IV. Murat devrine aitti. Yedi gün içinde çok fazla insanın hayatını kaybettiğini ifade eder. 1652 yılında Sofya'da da veba salgınıyla karşılaşır. Günden güne şehirde yayılarak bir ay kadar süren salgının sonuçları oldukça ağır olmuştu. Evliya Çelebi, görmediği halde gezdiği yerlerdeki önceden vuku bulmuş veba salgınlarına dair anlatılan rivayetlere de eserinde yer verirdi. Evliya'nın bahsettiği taun salgınlarından biri İstanbul tılsımlarından on ikincisiyle ilgiliydi. Ona göre, Bayezid Cami hamamının zemininde bulunan boyu seksen zira dört köşe yek pare büyük sütun, eski devir kâhinlerinden Gezbazya tarafından tauna karşı tılsımlanmıştı. Yine Evliya Çelebi'nin anlattığı rivayete göre sütunun harap olması üzerine yerine Bayezid-i Veli'nin bir hamam inşa etmesiyle önce şehzadelerinden birisi taundan vefat etmiş ardından da İstanbul'u taun istila etmişti. Ünlü seyyah, taundan korunmaya ilişkin de önemli bilgiler sunar. İstanbul'da eski zamanlarda Romalıların taundan korunmak için dışarıdan gelen yolcuları şehre girmeden bir süre nezaret altında tuttuklarını söyler. Ona göre, taun riski taşıyan yolcuların şehre alınmadan önce yedi gün bekletildikleri nezaret yeri Yedikule'nin hemen dışındaki kasabaydı. Daha çok küçük yaşlarda etkili olmakla birlikte her yaşta görülen çiçek hastalığı yüksek ateş, halsizlik, baş ve sırt ağrılarıyla başlar. Daha sonra hastaların vücudunda kırmızı döküntüler ortaya çıkar ve ilerleyen günlerde bu döküntüler birer irinli kabarcığa döner. Ateşli, ağır ve bulaşıcı bir seyir takip eden çiçek hastalığının en belirgin özeliği vücutta kalıcı izler bırakmasıydı. Evliya Çelebi Seyahatname'de iki yerde çiçek hastalığından bahseder. Unkapanı'ndaki bir çocuk ve Seydi Ahmed Paşa'ya çiçek hastalığını geçirmişti. Eski tıp anlayışına göre insan vücudu kan, safra, balgam ve sevda olmak üzere dört sıvıdan oluşmaktadır. İnsanın sağlığı bu dört sıvının vücutta dengeli olmasına bağlıydı. Ahlât-ı fâside ise vücuttaki dört sıvıdan birinin bozulması yanı o sıvının diğerlerine galip gelmesi sonucu ortaya çıkan bir rahatsızlıktı. Bu tür rahatsızlıkların tedavisi kolay değildi. Evliya Çelebi Gebze'deki İçme ılıcasından bahsederken bu hastalıktan genişçe bahseder. Yazar, ahlât-ı fâside hastalığına tutulmuş olanların İçme suyundan üç gün üç güce içerek istifra edip vücutlarındaki sıvıları attıklarını belirtir. Gut olarak da bilinen romatizmal bir hastalık olan nikris, böbreklerdeki bozukluktan veya kandaki ürik asit miktarının artmasından dolayı meydana gelir. Vücuttan atılamayan fazla miktardaki ürik asit başta eklemler olmak üzere deri altı ve böbreklerde birikerek iltihaplanmaya yol açar. Ayak başparmağı, ayak bileği ve diz eklemlerinde sıkça ortaya çıkan ve çok şiddetli bir ağrı ile kendini gösteren hastalık, nöbetler halinde gelir. Eklemlerde ağrı, şişlik ve kızarıklık yaptığı gibi eklemlerin hareketini de sınırlar. Romatizma hastalıkları içinde en ağrılı olanıdır. Osmanlı tıp literatüründe ayak ağrısı olarak da bilinir. Osmanlı hanedanının hastalığı olarak da bilinen nikristen Evliya Çelebi hem I. Süleyman hem de IV. Murad'ı anlatırken bahseder. Evliya, çeşitli vesilelerle Kanuni Sultan Süleyman'ın da nikrîs rahatsızlığına değinmişti. Padişahın çok sayıda sefere çıkması sebebiyle nikrise yakalandığını söyleyen Evliya Çelebi, son seferinde padişahın özveri ve hamiyetine vurgu yapmak için, onun yaşlılığına ve nikris ağrılarına dikkat çekmişti. Nikris ağrılarından mustarip olan padişah, son seferinde ancak taht-ı revân ile yol alabilmişti. Osmanlı döneminde insanlar ağrılı bir hastalık olan nikrisin tedavisi için ılıcalara yönelirdi. Nikris tedavisinde meşhur ılıcaların başında, Aydos ılıcası gelmeydi. Hatta Kanuni Sultan Süleyman'da buraya gittiği ve ılıcaya girdiği söylenir. Ilgın ılıcası, Niksar ılıcası da Osmanlı döneminde gut hastalığını tedavi için gidilen yerlerden biriydi. Seyahatname'de en sıkça ismi geçen hastalıklardan biridir. Hansen basili adı verilen bir mikroorganizmanın yol açtığı sinir sistemi ve deri başta olmak üzere birçok organı etkileyen ve bulaşıcı hastalık olarak bilinen bu hastalıkla ilgili Evliya önemli bilgiler verir. Evliya Çelebi Afrika seyahati sırasında uğradığı Donkola şehri hakkında bilgi vererek buradaki ılıcaları över. Donkola'daki ılıcaların faydalarından bahsederken özellikle ılıcaların miskinlik hastalığı için de şifa kaynağı olduğuna vurgu yapar. 'Cümle memâlik-i mahrûselerden ahâlî-i vilâyetler gelüp bunda germâblara girüp miskînlikden ve gayrı mahûf u muhâtara emrâzlardan halâs olup ana rahminden doğmuş gibi olur' 1488'de yapılan Edirne Sultan Bâyezid Dârüşşifâsı'nda, meczup yani Allah katına cezb edilmiş kişiler olarak bakılan akıl hastaları tedavi edilirdi. Yine 15. asır sonlarında İkinci Bâyezîd'in Edirne Dârüşşifâ'sı, 16. asır başlarında Hürrem Haseki Sultân'ın Mimar Sinan'a yaptırdığı Haseki Dârüşşifâ'sı o dönemin en önemli bölümü bimârhâne idi. 16. yüzyılda Avrupa'da deliliğin bir hastalık olduğu Avrupası'nda bilinmiyordu ve 1818'de Fransa'da akıl hastaları, hayvanlardan ve canilerden daha kötü muamele görüyordu Modern psikiatrinin büyük kurucularından psikiatr Dr. Kraft-Ebing şöyle der: 'Hristiyanlık, akıl hastalarına ilgi göstermiyordu. Onları şeytan tarafından ele geçirilmiş yaratıklar şeklinde algılıyordu. Akıl hastalarını tedaviyi Avrupa, Türklerden öğrendi. Türkler, bizden çok önce, akıl hastalarına mahsus hastaneler kurdular.' Bu şifahânelerde musiki ile tedavi gelişmiş olup, hangi makamın hangi hastalıklara iyi geldiği bile tespit edildi. Osmanlı hekimlerinden şair Sururi Hasan Efendi'nin Taat-ü'l-Emcize adlı eserinde, bu makamlar ve kullanıldıkları hastalıklar ayrıntılı olarak açıklanır. Ayrıca, hastalıkların tedavisinde kullanılan bu makamların, günün hangi saatlerinde dinlenildiği de önemliydi. Örneğin Nihavent makamı öğleden sonra daha tesirliyken, Rast makamı gece ve seher vakitlerinde daha tesirlidir. Zihni açma ve hafızayı güçlendirmede İsfehan, aşırı hareketli, heyecanlı hastaları sakinleştirme de Rehavi, sıkıntılı, karamsar, durgun ve neşesiz hastaları da iyileştirmede Kuçi makamının iyi geldiğini, Evliya Çelebi seyahatnamesinde belirtir. Musiki makamlarının, tedavi ettiği hastalıkların listesi şöyledir: Rast makamı: Akıl hastalığından ve felç illetinden kurtulmaya yönelik yardımcı ve destekleyici bir makamdır. Irak makamı: Asabî mizaçlılara ve hafakana iyi gelir. İsfahan makamı: Zihni açar, zekâyı keskinleştirir, anıları tazeler. Buselik makamı: Kulunç ve bel ağrılarının tedavisinde faydalar sağlar. Revaî makamı: Baş ağrısının tedavisinde kullanılan bir makamdır. Nevaî makamı: Kadın hastalıklarının tedavisinde ve üzüntüyü gidermede kullanılır. Egule makamı: Kalb hastalıklarına olumlu yönde tesirleri olan bir makamdır. Hicaz makamı: Bevliye hastalıklarının tedavisinde destekleyici rol oynar. Uşşak makamı: Kalb, karaciğer, sıtma ve mide hastalıklarının tedavisinde yardımcı bir metottur. Yens makamı: Sırt, eklem ve kulunç ağrılarının tedavi edilmesinde yardımcıdır. Hücent makamı: Ateşli hastalıkları yenmede faydalıdır. Hazmın kolaylaşmasında ve vesvesenin uzaklaştırılmasında tesirleri vardır. Nihavend makamı: Kan dolaşımı, karın bölgesi ve bacaklardaki ağrıların tedavisinde olumlu tesirleri vardır. Kişiye güven hissi verir. Hüseyni makamı: Kişiyi ferahlatır. Kişinin kendine güveninin artmasına ve ferahlamasına yardımcı olur. Otistik ve spastik hastalara faydalıdır. Kuşka, Evliya Çelebi'nin Bosna'daki Sirebreniçse'de gördüğü bir hastalıktı. Nüfusun büyük bir kısmının Boşnak olduğu şehirde halkın ekseriyetinin bu hastalığa maruz kaldığını ifade eden Evliya Çelebi, hastalığı da şöyle tarif eder: 'Bu şehir halkının boğazlarında yumru yumru kuşka tabîr ederler bir marîzdir'. Hastalığın sebebini ise tereddütsüz bir şekilde gümüş madenlerinden çıkarak şehir ortasından geçen ırmaktan su içmek olarak belirtir: 'Bu şehrin ortasından bir küçük su akıp nehr-i Drin'e karışır bir berrâk sudur. İsmine Voda-Sirib derler bir mel'ûn sudur, zirâ gümüş ma'denlerinden tulu' eder. Bu şehir halkı bu sudan nûş etmekle'. Tarifler görünüm itibariyle, insan vücudundaki iyot oranın belli bir düzeyden daha düşük veya daha yüksek olması sonucun boğazda tiroit bezinin büyümesiyle ortaya çıkan guatr hastalığına benzer. Sara hastalığı, Seyahatname'de dutarık, ecinne, masrû gibi değişik isimlerde geçer. Evliya Çelebi Seyahatname'de sara cinlerin insanlara musallat olması sebebiyle ortaya çıkan ruhsal bir rahatsızlık olarak tanımlar. Bunun yanı sıra insanların korku yüzünden sara olduklarına dair ifadelere de yer vermiştir. Sivrisineklerin taşıdıkları bulaşıcı bir hastalık olan sıtma, tarihin ilk dönemlerinden itibaren bilinen bir hastalıktı. Nöbetler halinde önce üşüme ve titreme ile başlayıp daha sonra ateş şeklinde kendini gösteren hastalık, daha çok ılıman bölgelerde yaygındı. Bununla birlikte sıcak ve nemli olan her yerde sıtmaya rastlanırdı. Evliya Çelebi ateş dışında hastalığın emarelerinden bahsetmese de sıtmanın hem sebepleri hem de tedavi yöntemleri üzerine önemli bilgiler sunar. Evliya sıtma veya humma marazının ortaya çıkışını genellikle bir yerin havasıyla açıklar. Belgrat'ın hoş ve güzel bir havaya sahip olması yüzünden burada sıtmanın görülmediğini söyler. Yağ bezlerine giren bakterilerin oluşturduğu iltihaplanma sonucunda meydana gelen şişlikti. Çıban küçük bir sivilce olarak çıkan ve daha sonra yanma hissi ve ateş belirtileriyle şişen büyükçe ucu beyaz bir sivilce görünümünde olurlar. Vücudun her yerinde çıkabilir. Omuz ve sırt bölgesinde çıkan çıbanlara şirpençe adı verilmiştir Nil boyunda Funscistan halkı hakkında bilgi veren Evliya bura halkının 'emrâz-ı muhteliflerden tâ'ûn ve zâtülcenb ve felç ve ra'şe-i vücûd ve cüzâm ve sil ve şîrpençe ve âkile ve beras ve kuba ve hummâ ve'lhâsıl tâ'ûn' hastalıklarını bilmediklerini ve ecelleriyle öldüklerini belirtir. Bu bilgi, Osmanlı coğrafyasını baştanbaşa gezmiş Evliya Çelebi'nin zihnindeki yatağa düşüren veya ölüme yol açan hastalıkların bir listesi gibiydi. Dolayısıyla şirpençe rahatsızlığının o dönemin şartlarında ağır bir hastalık olduğu anlaşılır. Türk İslam tıp tarihine bakıldığında öksürüğün de hastalık olarak kabul edildiği görülür. Evliya Çelebi de eserinde öksürüğü hastalık kategorisinde değerlendirir. Biyan kökünün sağlık açısından önemine değinen ve Tezkere-i Davud'a referans vererek bu otun balgam ve idrar için çok faydalı olduğunu belirten Evliya, bu vesile ile Mısır halkının bütünüyle öksürüğe müptela olduklarını abartılı bir üslup ile anlatır. Suda bir baş ağrısıydı. Tedavi yöntemlerinin başında halk inançları gelmektedir. Mesela, Ayasofya'nın kuzey batısında dört köşeli mermerden yapılmış 'Terler Direk'i baş ağrısına iyi geldiği söylenirdi. Bu rivayete göre baş ağrısı çeken birisi, Terler Direk'in terini başına sürmesi durumunda ağrıdan kurtulacaktı. Evliya Çelebi, Hz. Muhammed'in baş ağrısı çektiği bir sırada Ebî Kubeys dağına çıktığı ve koyun başı getirterek yediği ve böylece baş ağrısından kurtulduğu rivayetine dayanarak halen Ebu Kubeys dağında başı ağrıyanların sünnet-i Resul diyerek koyun kellesi yediklerini belirtir. Evliya Çelebi Bitlis'te bulunduğu sırada binlerce hünere sahip birisi olarak tanıttığı Abdal Han'ın aynı zamanda göz hekimliğindeki becerisini de hayranlıkla kaleme almıştı. Hanın kehhallıktaki (göz hekimliği) becerisini anlatırken göz hastalıklarına da değinmişti. Bunlar göze perde ve kara su inmesi şeklinde tanımladığı iki hastalıktı. Evliya'ya göre gözün arka tarafında buhardan oluşmuş kara su görme yeteneğini yok etmekteydi. Abdal Han ise elindeki eğri ve içi boş bir mili hastanın gözünün arkasına sokup o mili emerek gözde birikmiş kara suyu çekerek hastayı tedavi etmişti. Diş ağrısına Kayseri ziyaretinde bahseder. Cerrahlığı öğrenmek için İspanya'ya gitmiş olan Karakaş adlı bir cerrah ile tanışan Evliya'nın dikkatini çeken şey, cerrahın diş ağrısıyla ilgili uyguladığı tedavi yöntemidir. Cerrah'ın mavi su diye tanımladığı bir sıvıyı bölgeye sürerek diş ağrısını yatıştırdığını ve 'la'l-gûn' adı verilen kırmızı su sürerek de herhangi bir alete ihtiyaç duymadan dişi elle çekebildiğini anlatır. Evliya Çelebi, Tokat'ta, Bahadır Sultan Mescidi'nden çıkan suyun kulak ağrısına iyi geldiğini ve bu sebeple insanların uzak yerlerden suyu şişelere doldurmak amacıyla Tokat'a geldiğini ve memleketlerine götürmek üzere şişelere su doldurduklarını söyler.

Evliya Çelebi’nin dilinden Osmanlı'daki hastalıklar

TÂ‘ÛN (VEBA)