Gelecek nesillere ışık tutan seyyahlar ve kâşifler

'Allah (cc) yeryüzü sizi sarsmasın diye oraya sabit dağlar yerleştirdi. Yolunuzu bulmanız için de nehirler ve yollar yarattı. Daha birçok alametler yarattı. İnsanlar geceleyin de Allah'ın (cc) yarattığı yıldızlarla yönlerini bulurlar.' Kur'an-ı Kerim, Nahl Suresi: 15-16 14'üncü yüzyılın başlarında dünyanın en geniş coğrafyasına yayılmış olan Müslümanlar, İslam dininin prensipleriyle bir arada bulunuyorlardı. 11'inci yüzyılda yaşayan ünlü Türk âlimi Bîrûnî, Alan Sınırlarının Çizilmesi adlı eserinde şöyle yazar: 'İslam hâlihazırda dünyanın doğusundaki ülkelerden batısındaki ülkelere doğru nüfuz etmeye başladı. Batıda İspanya'ya (Endülüs), doğuda Çin sınırına ve Hindistan'ın ortalarına, güneyde Habeşistan ve Zenc Zenc ülkelerine (Mali'den Kilve'ye (Tanzanya) ve Moritanya'dan Gana'ya kadar Siyah Afrika), batıda Malay Takımadası ve Java'ya ve kuzeyde Türk ve Slav ülkelerine doğru genişlemektedir. Binaenaleyh farklı uluslardan insanlar, ancak Allah'ın (cc) sanatıyla mümkün olan karşılıklı anlayış sayesinde bir araya getirilmektedir...' Bu uçsuz bucaksız vücudu boydan boya kat ederek ona hayat veren atardamarlar ticaret ve hac rotalarıydı. Bu karmaşık sistem içinde, birbirinden farklı Müslüman sultanlıklar bulunması ve hatta 13'üncü yüzyıldan itibaren bunlar arasında savaşlar olmasına rağmen, sivil Müslümanlar bu yolları hiçbir sınırlama olmaksızın, kimi zaman da üzerinde taşıdığı belgeleri göstererek kullanabiliyordu. İbn Battûta Suriye'ye giriş hakkında şunları bildirir: 'Yolcuların mallarının korunması için ve (Moğolların elindeki) Irak'tan gelen casuslara karşı tedbir olarak, Mısır pasaportu olmayan hiç kimse burayı geçemez... Bu yol Bedevilerin kontrolü altındadır. Gece olunca, kumun üzerinde hiç ayak izi kalmayacak şekilde düzleyip bırakırlar; sabah vali gelip kumu incelediğinde herhangi bir ayak izine rastlarsa, Araplara bu izleri bırakan kişiyi yakalamalarını emreder; derhal aramaya çıkarlar ve her seferinde mutlaka yakalarlar.' Keşif Müslümanların tabiatında vardı, zira Kur'an-ı Kerim gücü yeten herkesin ömründe en az bir kere hacca gitmesini emrediyordu. 7'inci yüzyıldan başlayarak, yolculuğun yaya yapılmasına ve yalnızca şanslı olanların deve sırtındaki çadırlarda, öküz arabalarında ya da at ya da eşek üzerinde yer bulabilmesine rağmen binlerce insan, İslam ülkesinin en uzak köşelerinden Mekke'ye akın ettiler. Bu insanlar, yolculukları sırasında gördükleri arazi ve ülkeleri de tarif ediyordu. Bu tür tarifler, Çin de dâhil olmak üzere birçok yere ilişkin ilk anlatımları teşkil ediyordu. Çin'e ilişkin ilk betimlemeler, kayıtlara göre İran Körfezinde Çinlilerle ticaret yapılan 9'uncu yüzyılın başlarına aittir. Siraflı bir Müslüman olan Ebu Zeyd Hasan, Irak'ın Basra şehrinden ve İran Körfezindeki Siraf'tan yola çıkan gemilerin Çin'e gittiğini söyler. Bu gemiler Arabistan sahili boyunca Maskat'a, oradan Umman'a ve oradan da Hindistan'a gidiyordu. Yolun başından sonuna kadar, gemiler Çin'in bugün Canton olan ve önemli bir Müslüman kolonisinin büyüdüğü Hanfu kasabasına varana kadar ticaret ve alışveriş devam ediyordu. Burada Müslüman tüccarlar kendi yerlerine sahipti ve alışverişlere imparatorluk görevlileri de dâhil olarak hoşuna giden malları herkesten önce seçiyordu. Hanfu'dan yola çıkan bazı Müslüman tüccarlar, imparatorluğun iki aylık yolculuk mesafesinde olan başkenti Homda'ya kadar gidiyordu. 9'uncu yüzyılda deniz yoluyla Çin'e giden Basralı tüccar İbn Vahhab, Çin başkentinin uzun ve geniş bir yolla ikiye ayrıldığını anlatır. Yolun bir tarafında imparatorla birlikte maiyeti ve devlet görevlileri, diğer tarafta ise, sıradan halk ve tüccarlar yaşamaktaydı. Günün erken saatlerinde saray görevlileri ve hizmetkârlar yolun diğer tarafına geçer, gerekli alışverişleri yapıp çıkar ve günün geri kalanında sıradan halkın arasına karışmazlardı. 'Her kim ilim tahsil etmek için yola koyulursa Allah (cc) onun için cennete giden yolu kolaylaştırır...' Hadis-i Şerif, Ebu Derda Müslüman tüccarların anlattıklarına göre Çin, güvenli ve iyi yönetilen bir ülkeydi. Seyahat ve ticaret kanunları sayesinde istihbarat ve güvenlik oldukça iyi durumdaydı. İbn Battûta Çin hakkında şunları yazar: 'Çin seyahat için en iyi ve en güvenli ülkedir. Yanınızda büyük bir servet bile olsa hiçbir şeyden korkmadan dokuz ay dolaşabilirsiniz.' Bir coğrafyacı olan Mukaddesi, İbn Battûta'dan yüzyıllar önce Kudüs'teki evinden yola çıkarak seyahatlerine başlamıştır. İslam dünyasının tamamına yakınını gezen Mukaddesi, Ahsenu'l Tekâsim fî Ma'rifetü'l Ekâlim adlı eserini 985 yılında tamamladı. İslam ülkesine ve ötesine yolculuk yapan başka birçok gezgin bulunuyordu. Uzun süre dolaşan Yâkubî, 891 yılında tamamladığı Ülkeler Kitabı adında bir eser yazdı. Bu eserinde gezdiği şehir ve ülkelerin adlarını, insanlarını, yöneticilerini, kasaba ve şehirler arasındaki mesafeleri, vergileri, topografi bilgilerini ve su kaynaklarını anlatır. 912 yılında ölen İbn Hurdazbih ise, Yollar ve İller adlı eserinde İslam dünyasındaki ana ticaret yollarını ortaya koyarak Çin, Kore ve Japonya'dan bahseder. Brahmaputra Nehri'ne, Andaman Adaları'na, Malaya ve Java'ya kadar Güneydoğu Asya sahili hakkında bilgiler verir. 13'üncü yüzyılda yaşayan coğrafyacı Yakut Hamevî'nin, ziyaret ettiği her ülke, bölge, kasaba ve şehir ile ilgili bilgileri, bunların tam yerini ve hatta anıtlarını, zenginlik kaynaklarını, tarihini, nüfusunu ve önemli kişiliklerini alfabetik sırayla verdiği Ansiklopedik Ülkeler Sözlüğü adlı bir risalesi vardır. Ebü'l-Fida tarafından 13'üncü yüzyılda yazılan Ülkeler Haritası adlı eser ise Latin Batı dünyasında o kadar ünlü olmuştur ki 1650 yılında Londra'da, Harezm ve bugünkü Özbekistan bölgesi hakkında özetler yayınlanmıştır. Müslüman gezginler ve arkalarında bıraktıkları eserler Batı tarafından tamamen göz ardı edilmedi. Gabriel Ferrand 7'inci ve 18'inci yüzyıllarda Uzak Doğuya yolculuk yapan Müslüman gezginlerin anlattıklarını derleyerek 20'inci yüzyılın başlarında çok büyük bir eser kaleme aldı. Bu kitapta yer alan 39 metinden 33 tanesi Arap, 5 tanesi İran, bir tanesi de Türk dili kökenlidir. Aktarılan erken dönem gezginlerinden olan 9'uncu yüzyılda yaşayan Yâkubî, Çin konusunda şunları aktarır: 'Çin yedi deniz aşılarak ulaşılan uçsuz bucaksız bir ülkedir; bu denizlerden her birinin rengi, rüzgârı, balığı ve meltemi birbirinden farklı olup başkalarında bulunmaz; bunlardan yedincisi olan Cankhay Denizine yalnızca güney rüzgârıyla gidilebilir.' 9'uncu ve 10'uncu yüzyıllar arasında yaşayan gezginler arasında şunlar yer alır: İbnü'l Fakîh, Çin ve Hindistan geleneklerini, beslenme biçimlerini, giyim-kuşamını, törenlerini ve bitki ve hayvan örtüsünü karşılaştırmalı olarak ele alır; İbn Rüste, çevresinde 70 kadı bulunan ve şarap içerken yakalananlara karşı son derece acımasız, ancak Müslümanlara çok nazik ve cömert davranan bir Kmer kralına odaklanır. Ebu Zeyd de ahlaksızlık diye bir şeyin olmadığı Kmer ülkesinden ve kalabalık nüfustan bahseder; Ebu'l Ferec Hindistan'ın insanlarına, geleneklerine ve dini gözlemlerine yer verir. Çin'den de bahseden Ebu'l Ferec, bu ülkede 300 şehir olduğunu ve Çin'e seyahat eden herkesin adını, seyahat tarihini, soy bilgilerini, eşkâlini, yaşını, üzerinde taşıdığı eşyaları ve beraberindeki kişileri kaydettirmek zorunda olduğunu anlatır. Bu kayıt, ilgili yolculuk sağ salim tamamlanana kadar saklanmaktadır. Bu bilgilerin kaydedilmesinin sebebi, yolculuk yapan kişinin herhangi bir şekilde zarar görmesi sebebiyle hükümdarın adına leke gelmesinden endişe edilmesidir. Ferrand, yazılarında Çin Denizinde bolca rastlanan acayip yaratıkları anlatan Kazvinî gibi 13'üncü yüzyıl gezginlerinden de bahseder. Bu yaratıklar arasında özellikle çok büyük balıklar, dev deniz kaplumbağaları ve karaya çıkarak yaban sığırı ve filleri bütün olarak yutan korkunç yılanlar (timsahlar) bulunuyordu. 14'üncü yüzyıl gezgini Dimeşki, Malay Takımadası olarak da adlandırılan Kumr Adası'nı ayrıntılı bir şekilde anlatır; burada çok sayıda kasaba ve şehir, uzun ağaçlı zengin ve sık ormanlar ve beyaz filler bulunduğundan bahseder. Bir de burada yaşayan Rukh adında dev bir kuş vardır ve yumurtaları kubbeler gibidir. Rukh ile ilgili bir hikâyeye göre, bazı denizcilerin bu kuşun yumurtasını kırıp içini yemesi üzerine bu dev kuş onları denizin üzerinde kovalar ve koca koca kayaları üzerlerine fırlatır da denizciler ancak gecenin karanlığından istifadeyle kaçıp hayatlarını kurtarırlar. Gezginlerin anlattığı bu ve buna benzer hikâyeler, İslam edebiyatını zenginleştiren Denizci Sindbad'ın Serüvenleri ve Bin Bir Gece Masalları gibi birçok hikâyenin temelini oluşturur. Bin yaşındaki bu anlatımların zenginliği yazarlara ve film yapımcılarına da ilham kaynağı olmuştur. Bir Arap vakanüvis olan İbn Fadlan, 921 yılında Bağdat Halifesinin elçisi ile birlikte Orta Volga'daki Bulgarlara gönderilmişti. Bu yolculuğu yazıya geçirdiği eseri Risale adıyla bilinir. İbn Battûta'nın Rıhle adlı eseri gibi Risale de çok değerlidir, zira Kuzey Avrupa'daki ülke ve halkları anlatan bu eser özellikle Rus adı verilen İsveçli bir halkı tarif eder. İbn Fadlan şöyle yazar: 'Ticaret için gelip Volga kıyısında kamp kuran Rusları gördüm. Bunlar benim tüm hayatımda gördüğüm en kusursuz fiziğe sahip insanlardı. Palmiye ağacı gibi uzun boylu, sarışın ve kırmızı yanaklılar; ne tunik ne de kaftan giyerler, lakin erkekleri vücudun bir tarafını örtüp bir eli açıkta bırakan urba giyer.' Bu kitaptan ilham alan romancı Michael Crichton, On Üçüncü Savaşçı adlı filmin senaryosunu yazmıştır. Daha birçok Müslüman gezgin de günümüz insanlarına ilham kaynağı oldu. İbn Battûta'nın bugünkü mirası arasında Dubai'deki dünyanın en büyük alışveriş merkezi ve Alman müzik grubu Embryo'nun 'The Beat of Baghdad' (Bağdat'ın Ritmi) adında bir şarkı içeren müzik CD'si bulunmaktadır. İbn Battûta, 13 Haziran 1325 tarihinde Fas'ın Tanca şehrinden üç bin mil uzaktaki Mekke'ye gitmek üzere tek başına yola çıktığında henüz 21 yaşındaydı. O gün terk ettiği ailesinden, dostlarından ve memleketinden 29 sene ayrı kalacaktı. Geri dönüşünden önce vebaya yenik düşen bazı dost ve akrabalarını ise bir daha hiç göremeyecekti. 75 bin milden fazla yol kat eden İbn Battûta yürüyerek, at veya deve üzerinde veya deniz yoluyla İslam dünyasının dört bir yanını gezdi; bugünün sınırlarına göre kırkın üzerinde ülkeyi gördü. Bu sebeple dünyanın birçok yerinde Müslüman Marko Polo olarak tanınır. Anlattıklarıyla Orta Çağ dünyasını gözlerimizin önüne serer. Altın maddesinin Afrika'daki Sahra Çölü'nün güneyinden Mısır ve Suriye'ye yolculuk yaptığını, hacıların Mekke'ye akın akın gelip gittiğini, Maldiv Adalarından gelen deniz kabuklarının batı Afrika'ya gittiğini, çömlek ve kâğıt paranın Çin'den batıya geldiğini ondan öğreniyoruz. Yünden balmumuna, altından kavuna ve fildişinden ipeğe kadar her tür yükün ticaret yollarında oradan oraya taşınan İbn Battûta şeyhler, sultanlar, bilgeler ve hacılarla birlikte yolculuk yaptı. Sultan ve imparatorların emrinde kadı olarak çalışan ve dini bütün bir Müslüman olan İbn Battûta, bu yolculuklar için ihtiyaç duyduğu gücü imanından ve hayat denen bu yol üzerinde Kahire ve Şam gibi büyük İslam şehirlerinde zamanının büyük düşünürlerinden bir şeyler öğrenme isteğinden alıyordu. Hz. Muhammed'in (sav) 'İlim Çin'de bile olsa gidip alınız' dediği rivayet edilir. Bu hadisi gerçek anlamda hayata geçirdiği anlaşılan İbn Battûta'nın yolculuğu ibadet, ticaret ve maceranın harmanlandığı büyük bir yolculuğa dönüştü. Tam otuz yıl sonra memleketine döndüğünde, uzaktaki egzotik ülkelerin hikâyelerini anlatan ünlü bir seyyah olmuştu. Gittiği yerlerden hikâyeler anlattığında bazı insanlar ona inanmazdı. Fas sultanı Ebu İnan kendisinden gezip gördüğü yerleri bir seyahatnamede toplamasını istedi; bu iş için hizmetine verilen İbn Cüzeyy adlı saray kâtibinin yardımlarıyla kitabını iki yıl içerisinde tamamlayacaktı. İbn Battûta bizlere bugüne kadar yazılmış en büyük tarih kitaplarından birini bıraktı; özellikle bugün Batı Afrika olarak bilinen Mali'nin Orta Çağ'daki hali hakkındaki anlatıları günümüze ulaşan yegâne kayıttır. Bu eserler sayesinde İbn Battûta'nın 14. Yüzyılda yaşadığı dünyayı kendi gözlerimizle görebiliyoruz. 1001 İcat, Dünyamızda İslam Mirası, Sabah Yayınları.

Gelecek nesillere ışık tutan seyyahlar ve kâşifler

GELECEK NESİLLERE IŞIK TUTAN SEYYAHLAR VE KÂŞİFLER