Haritacılık tarihinin önemli bilim insanları

Harita kelimesinin Anadolu Türkçesinde harta, hartı şeklinde kullanımı muhtemelen Piri Reis ile gelişti ve zamanla anlamca karşılanmasına yönelik yeni fikirler de ortaya atıldı. Kâtib Çelebi, 'resm-i harita'yı genelde yaptığı gibi 'harta resmi' şeklinde Türkçeleştirdi; daha sonra harta ve resm kelimelerinin sık sık birbirinin yerine kullanıldığı görülür. Osmanlı coğrafya eserleri arasında, Müslümanların Geç Antik Çağ'ın sonu ve Ortaçağ'ın başlarında Grek ve Hint haritacılığından etkilenerek geliştirdikleri Arapça çalışmalar, çevirileri ve yeni versiyonlarıyla yerlerini almışlardı. Osmanlılar için bu irtibat, Kaşgarlı Mahmud'un 1074'te tamamladığı Dîvânu Lugâti't-Türk'teki dünya haritasına kadar uzanır. Kaşgarlı Mahmud, Türk dilleriyle ilgili çalışmalarıyla tanınmış 11. yüzyıl *leksikografıdır. Dîvânu Lugâti't-Türk (Türkçe sözlük) isimli bir yapıtında bir dünya haritası çizmiştir. Kaşgarlı Mahmud'un eserinde yer alan haritanın ilk Türk dünyası haritası olması bakımından büyük değeri vardır. *Leksikograf: Sözlük yazan kimse, sözlükçü, lugatçı. Haritada Türklerin oturduğu yerlerle bunların münasebette bulunduğu milletlere de yer verilir. On birinci yüzyıl Türk dünyasını resmeden bu harita ile birlikte Kaşgarlı Mahmud, Rum ülkesinden Maçin'e dek Türk ellerinin hepsinin boyu beş bin, tamamı sekiz bin fersah eder dedikten sonra bunların hepsinin iyice bilinmesi için haritasını yeryüzünün şekli gibi dairede gösterdiğini belirtir. Türkçenin hafızası Divânü Lugâti't-Türk 15'inci yüzyılda yaşadığı düşünülen ve aslen Trablusgarplı bir Türk denizcisi olan Mürsiyeli İbrahim, 'Tabib İbrahim el- Mürsi' lakabıyla da tanınır. Mürsiyeli İbrahim, 1456'da çizdiği Akdeniz haritası ve 1460'ta çizdiği Güney Avrupa Haritası ile Türk haritacılık tarihinde önemli bir yere sahip olmuştur. 1567'de yapılan Ali Macar Reis Atlası'na kaynak olan Güney Avrupa Haritası; Akdeniz, Ege ve Karadeniz'i mükemmel bir doğrulukta gösterir. Bu harita Osmanlı haritacılığının ana kaynaklarından biri olup, İstanbul Deniz Müzesi'nde sergilenmektedir. Mürsiyeli İbrahim'in 'Kitab al masalik val mamalik' (Masallar ve Ülkeler) isimli yapıtında ise dünyanın çeşitli yerlerine ait 20 harita vardır. Akdeniz'i kasıp kavuran Osmanlı reisi 'Ali Macar' Piri Reis eşsiz bir kartograf ve deniz bilimleri üstadı olmasının yanı sıra, Osmanlı deniz tarihinde izler bırakmış bir kaptandır. Piri Reis, denizcilik tarihi bakımından önemli üç yapıtı vardır. Bunlar, Birinci Dünya Haritası, İkinci Dünya Haritası ve Kitâb-ı Bahriye'dir. 'Birinci Dünya Haritası'nı 1513 yılında çizmiş ve 1517 yılında Mısır Seferi esnasında Yavuz Sultan Selim'e sunmuştur. İlk eserinden 8 yıl sonra döneminin en saygın 'Kılavuz Kitabı' olarak kabul edilen 'Kitab-ı Bahriye'yi yazmış; 1525 yılında bu kitaba son şeklini vermiş ve 1526 yılında Kanuni Sultan Süleyman'a sunmuştur. 'Bahriye' eserinde o zamanlar Ege ve Akdeniz kıyılarında bulunan şehir ve ülkeleri tarif ederek, resim ve haritalarını yapmış; aynı zamanda denizcilik ve gemicilik için de önemli bilgiler vermiştir. Piri Reis Haritası günümüze kalan, Avustralya kıtasını gösteren en eski haritalardan biridir. Osmanlı Kaptan-ı Derya'sı Piri Reis tarafından 1513'te çizilmiş olup, Avrupa ve Afrika'nın batı kıyılarını ve Güney Amerika'nın doğu kıyılarını gösterir. Aralarında Kristof Kolomb'a ait bir haritanın da bulunduğu 20 kaynağı bütünleştirerek hazırlanmış, 16. yüzyıl Avrupa ve Müslüman denizcilerinin coğrafya bilgilerini içeren değerli bir tarihi belgedir. 20 maddede Piri Reis hakkında bilmeniz gerekenler Kanuni Sultan Süleyman'ın en yakın isimlerinden biri olan Matrakçı Nasuh, Osmanlı'nın önemli âlimlerinden tarihçi, hattat ve minyatür ustasıdır. Kendisinin bulduğu matrak oyunu sebebiyle 'Matrakçı', bazı kaynaklarda ise 'Silâhşor' unvanıyla anılır. Haritacı anlayışı minyatüre uygulayan ilk ressamdır. Matrakçı Nasuh'un, Kanuni Sultan Süleyman'ın 1533-1536 yılları arasında çıktığı ilk İran seferine dair minyatürlü eseri, Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn isimli yapıtında, 16. yüzyılda yapılmış Anadolu atlası vardır. Eser, Anadolu'dan geçerek İran'a giden yollar hakkında verdiği bilgiler ve ihtiva ettiği kroki tarzındaki haritalarla coğrafî bakımdan da çok önemlidir. Matrakçı Nasuh eserinde, Irâkeyn Seferi sırasında konaklayıp göçülen menzillerin resimlerini yapmak, bu resimlerin uygun yerlerine menzillerin adlarını yazmak suretiyle eserini bir 'menzilnâme' haline getirmiş; Anadolu ve Tebriz'e kadar uzanan bölgede bulunan ve o sırada zapt edilmiş olan yerlerin adlarını topluca vermiştir. Osmanlı'nın en önemli silahşoru; Matrakçı Nasuh Denizcilik, astronomi ve coğrafyaya dair eserleriyle tanınan Seydi Ali Reis, Sinoplu denizci bir ailenin oğlu olarak 1492'de, Galata İstanbul'da doğdu. 1522 yılında Rodos'un fethine deniz subayı olarak katıldı. Kaptan-ı Derya Barbaros Hayrettin Paşa'nın yanında yetişti. Kendisini çok takdir eden Barbaros, cihan tarihinin en büyük deniz vuruşmalarından biri olan 1538 yılındaki Preveze Savaşı'nda, Türk donanmasının sol kanat amiralliğini Seydi Ali Reis'e verdi. Seydi Ali Reis coğrafya, matematik ve astronomi bilgini olmakla ünlüdür. Mir'at-ı Kainat (Kainatın Aynası) adında bir eser yazmıştır. Fakat dünyaca meşhur eserleri Muhit adlı deniz coğrafyasına ait kitabı ile Hindistan gezisini anlatan Mir'atü'l Memalik'tir. Bu eserler, Türk amiralini 16. yüzyılın en büyük bilginlerinden biri derecesine ulaştırır. Türk edebiyatının bilinen ilk yazılı eserleri Akdeniz'i kasıp kavuran, Osmanlı korsan reislerinden Ali Macar Reis, savaşçılığının yanı sıra deniz bilimlerinde de üstün bilgilere sahipti. 16'ncı yüzyılda yaşamış ünlü Türk denizcisi Ali Macar Reis, yapmış olduğu haritalar ve denizcilik konusundaki çalışmaları ile tanındı. Osmanlı denizciliği ve kartoğrafyasının öncüsü olan Macar Reis'in dünyaca ünlü Atlası, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazine Kitaplığı'nda bulunur ve yedi haritadan oluşur. Bunlar; Karadeniz, Doğu Akdeniz ve Ege, İtalya, Batı Karadeniz ve İber Yarımadası, İngiliz Adaları ve Avrupa'nın Atlantik kıyıları, Ege Denizi, Batı Anadolu, Yunanistan ve Dünya haritalarıdır. Atlas, dönemine ait kahverengi bir cilde sahiptir. 18 sayfadan oluşan atlasta, deri parşömen üzerine çizilen haritalar yedi çift sayfa üzerinde 31x43 cm'lik alanı kaplar. Atlasta yer alan ilk altı harita, 16'ncı yüzyıl Osmanlı deniz haritalarının tipik örneğidir. Sonuncusu bir dünya haritasıdır. 1567'de yapılan Ali Macar Reis Atlası'na kaynak olacak birçok harita, İstanbul'daki müzelerde yer alır. Bu portolanlardan (limanları gösteren harita) ikisi, hem tarih hem de nitelik bakımından çok önemlidir. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'ndeki, Tunuslu İbrahim Kâtibî'nin 1413 yılında yaptığı Akdeniz portolanı ile Deniz Müzesinde bulunan İbrahim Mürsel'in 1460'da yaptığı portolan, Akdeniz, Ege ve Karadeniz'i mükemmel bir doğrulukta gösterir. Batı Akdeniz'e imzasını atan Macar Reis'in 7 haritası Mehmet bin Ömer bin Bayezid-ül-Aşık 964 (1556-57) yılı civarında Trabzon'da doğdu. Yirmi yaşlarında seyahate çıktı, yirmi beş yıl kadar dolaştı. Bu arada doğuda ve batıda bazı seferlere katıldı, çeşitli yerlerde mahkeme kâtipliklerinde bulundu. Bir ara Manisa'ya giderek bir buçuk yıl Şehzade Mehmed'in (III. Mehmed) divan kâtipliğini yaptı. Daha sonra Şam'a yerleşti ve orada vefat etti. Âşık Mehmed daha çok, hayatının sonlarına doğru kaleme aldığı Türkçe Menâzırü'l-avâlim adlı coğrafî, kozmografik ve topografik eseriyle tanındı. Bu eser, Osmanlı İmparatorluğu'nda Avrupa'nın etkisinin görülmediği, eski Yunan ve İslâm coğrafyasının etkisiyle yazılmış son örneğini temsil etmesi bakımından önemlidir. Bir giriş, iki bölüm ve bir sonuç kısmından meydana gelen eserin giriş kısmında Allah'ın varlığının delillerinden; birinci bölümde kâinatın yaratılışından, göklerden, yıldızlardan, cennet ve cehennemden; ikinci bölümde yeryüzünden; sonuç kısmında ise dünyanın ömründen ve kıyametten bahsedilir. Eserin asıl önemli kısmı ikinci bölümüdür. Müellif burada on sekiz fasıl halinde yeryüzünden, bilhassa denizlerden, adalardan, bataklıklardan, göllerden, nehirlerden, dağlardan ve bazı şehirlerden bahseder; daha sonra tabii ilimler, madenler, hayvanlar ve insanlar hakkında bilgiler verir. Hayatı boyunca yeni fikirler üretmenin yanında tarih, coğrafya ve bibliyografya alanlarında önemli eserler veren Osmanlı alimi Katip Çelebi, çağını anlamaya çalışan bir fikir adamımızdı. Kendi tabiriyle bilgisizliği yenmek için savaştı. Kırk sekiz yıl süren ömrüne, Türkçe ve Arapça olmak üzere 23 eser sığdırdı. Bunlardan ikisi ne yazık ki kayboldu. Kâtip Çelebi, tarih, coğrafya ve astronomi alanlarında önemli eserler yazdı. Tarihle ilgili 'Fezleke' adlı eserinin yanı sıra coğrafya alanında Cihannüma ile Osmanlı devletinde bu konuda çığır açtı Kâtip Çelebi'nin birçok batı coğrafya kitabından yararlanarak hazırladığı, İslam coğrafya geleneği üzerine kurulu Osmanlı klasik coğrafya ekolünü değiştiren, Cihannüma adlı eseri Osmanlıların dünyaya bakışlarını değiştirmiştir. Katip Çelebi kimdir? Katip Çelebi'nin bilinen tüm eserleri... Evliya Çelebi, 17. yüzyılın önde gelen gezginlerinden ve az sayıdaki nesir yazarlarındandır. Kırk yılı aşkın bir süre boyunca hemen hemen bütün Osmanlı ülkesini ve diğer memleketleri dolaşarak Türk kültür tarihinde örneğine rastlanmayan büyük bir seyahatname kaleme almış ve günümüzde önemi giderek artan bu eseriyle âdeta bütünleşmiştir. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, dünyada yazılmış en büyük ve en önemli seyahatnamedir. Türk nesrinin bir şaheseridir. Bugün üzerinde 45 devletin var olduğu bir coğrafyanın tarihini, kültürünü, folklorunu, mimarisini bu eşsiz seyahatnameden öğrenebiliriz. 50 yıllık gezgin Evliya Çelebi kimdir?