Hem kurucu hem de yıkıcı güç yeniçerilerin kıyafetleri nasıldı?

Farsça 'başlık, şapka' anlamına gelen serpuş, yeniçerilerin alamet-i farikasıydı. Yeniçeriler yaklaşık 45 santim kadar olan, keçeden yapılmış, 'börk' adı verilen bu başlıkları giyerlerdi. Börkün eski Türkçedeki kelime manası; keçeden veya hayvan postundan yapılan başlıktır. Börk adı verilen bu başlığı döneminde yeniçeriler dışında hiç kimse kullanmıyordu. Serpuş ve börk kelimeleri aynı manaya gelse de yeniçeri börkü; alından başlayarak yaklaşık bir buçuk karış yukarı doğru uzanır ve o yüksekliğe ulaştıktan sonra arkaya doğru uzanıp enseyi örterek bele kadar inen başlıktır. Börk aynı zamanda yeniçerinin ensesini tamamen kapatır ve yürürken omuzlarına çarpardı. Yeniçerilerin vazifelerine göre değişiklik gösteren börkler, kırmızı ve beyaz olmak üzere iki çeşitti. Aynı zamanda börkün tam ortasında gümüşten ya da pirinçten yapılmış 'kaşıklık' olarak adlandırılan bölüme sembolik olarak taktığınız aksesuarlar da görev tanımlamalarınızı bildiren simgelerdendi. Yeniçeriler kaşıklarına bir maskot ve uğur nişanı olarak bakarlardı. Bilinenin aksine yeniçerilerin kullandığı bu uzun börkler her zaman değil genellikle merasim ve seferler sırasında kullanılırdı. Bu haşmetli börkler, özellikle düşmana korku vermek amacıyla savaş esnasında çok işlevseldi. Börkün başa geçen ağız kısmı çepeçevre nakışlı bir şeritle çevrili bölümüne de 'daltaç' adı verilirdi. Daltacı dört beş parmak enliğinde ve arkasına yatırması olmayan yeniçeri serpuşuna da 'üsküf' adı verilirdi. Üsküfte de bir kaşıklık bulunması şarttı. Üsküf börk ile en çok karıştırılan serpuştur. Yeniçeriler aynı zamanda dardağan, serdengeçti, düz kalafat, çatal kalafat, makdem gibi başlıkları da kullanılıyordu. Börk giydikleri vakit ne kadar haşmetli olduklarının farkında olan yeniçeriler, herhangi bir İslam şehrine gittiklerinde genellikle son derece sade bir görünüme sahip olan dardağan denilen başlığı takarlardı. Yeniçeriler serpuşlarda olduğu gibi ayakkabılarını da şehir içinde ve seferde olmak üzere iki farklı türde giyiyorlardı. Şehirde ökçesiz yemeni, seferde ise yandan kopçalı bir çeşit çizmeydi. Yeniçeriler çağşır giyerlerdi. Neferlerinki baldırları açıkta bırakan diz çağrışı, zabitlerin ise, diz kapağından aşağı baldırlara kadar inen tozluk gibi saran dar çağşırdı. Çağşır üzerine ise dolama olarak adlandırılan bir kaftan giyilirdi. Yürürken dolamanın etekleri bele sokulurdu. Yalnızca bununla kalmaz bele, yünlü, ipekli, pamuklu kumaş sarılırdı. Dolamanın üzerine 'barani' adı verilen çuhadan yapılmış bir kaput giyilirdi. Yeniçeriler kuşaklarında Türk süvari kılıcı olarak adlandırılan yatağan taşırlardı. Fakat şehir hayatında bu yatağandan başka silah taşımaları yasaktı. Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılmasının doğal bir sonucu olarak, yeniçeriliğe dair her şeyin de ortadan kaldırılması istendi. Dönemde yeniçerilere ait olan giysiler yasaklandı ve herkesin kendi kıyafetinin giyilmesi beklendi. Yeniçeri kıyafetleri ile ilgili anlatılan bir hadise vardır ki oldukça ilginçtir. Hadiseye göre 18. yüzyılda Almanya'nın Mülhaym şehrindeki Ren nehrinin bir yakasında Almanlar bir yakasında Fransızlar oturur. Fransızlar, nehrin öbür yakasında oturan Almanların mahsullerini çalarak haklarını türlü şekillerle gasp eder. Buna ses çıkaramayan güçsüz Almanlar ise çareyi Osmanlı sultanına durumu anlatmakta bulur ve Fransızların kendilerine zulmettiğine dair bir mektup yazarlar. Osmanlı'nın gerileme dönemine girdiği o yıllarda dönemin sultanı mektubu okur fakat asker göndermeyi gerekli görmez. Bir mektupla birlikte içi asker elbisesi dolu üç çuvalı Almanya'ya gönderir. Almanlar bu çuvalı görünce oldukça şaşırır, gönderilen mektubu okumaya başlarlar. Mektupta şunlar yazılıdır: 'Fransız'lar korkak adamlardır. Onlara yeniçeri göndermemize gerek yoktur. Yeniçerimizin kıyafetini görmeleri kâfîdir. Çuval içindeki Osmanlı askerinin elbîselerini adamlarınıza giydirin. Bu adamları mahsûl zamânı, nehrin görülecek yerlerinde dolaştırın. Karşıdan gören Fransızlar için bu kâfîdir.' Mahsul sahipleri hasat zamanı padişahın dediklerini yerine getirirler. Osmanlı'dan asker geldiğini düşünen Fransızlar ile kıyafeti giymiş köylüleri giyer giymez kaçarlar. Bu olaydan sonra Osmanlı medeniyeti burada yaşayan Almanların gönlünde taht kurar. Almanlar da Osmanlı'ya olan minnet borçlarını bu kıyafetleri saklayarak Karlsruhe Müzesi'nde sergilemekle göstermişler. Türk tarih yazımını farklı boyutlara taşıyan Reşat Ekrem Koçu, Yeniçeriler kitabında yeniçerilerin giyim tarzı ile ilgili şu bilgileri nakleder: 'Hangi ortaya mensupsa koluna ve baldırına o ortanın nişanını dövdürtürler, güya görenler çekinsin, korksun diye de kolları sıvalı ve baldır bacak çıplak ve itlikten kinaye yalınayak dolaşırlar, başlarına da bir endazeden uzun acayip bir sarık sararlardı. Yeniçeriler arasında bilhassa 'Cezayir kesimi' denilen bir hayta kıyafeti pek moda olmuştu. Yazın beyaz dimiden, kışın da yine beyaz kaba çuhadan, çulakiden, paçaları dizkapağının bir karış üstünde gayet kısa diz çağşırı, belde muhakkak kırmızı şal kuşak, narçiçeği necef taşından düğmeleri asla iliklenmeyen bez veya bürüncük gömlek; göğüs, her iki meme başları görünecek şekilde üryan...' 'Vakanüvis Lutfî Efendi ise yeniçeri tulumbacılarını daha etraflıca anlatıyor:'Vakai Hayriye'den evvel yeniçeri tulumbacılarının neferleri, hemen bütün İstanbul esnafı ocağa kayıtlı olduğu için, esnaf delikanlılarının eşbehlerindendi (zıpırlarından, bıçkınlarından), pırpırı, uçarı gençlerdi. Yangın zuhurunda bu tulumba neferleri başlarında çorba tası gibi kalaylı ve kaçıncı yeniçeri ortasında ise o ortanın nişanını taşıyan taslarla koşuşarak yangına dalıverirlerdi. Sair vakitlerde başlarında tandır kadar koca bir sarık ve omuzlarında kartal kanat tabir ettikleri kırmızı kaput ve baldırları çıplak, ayakları yalın, yalınayaklarına yemeni giyerlerdi. Yeniçeri Ocağı'yla beraber bunlarda dağıldı.'

Hem kurucu hem de yıkıcı güç yeniçerilerin kıyafetleri nasıldı?

Yeniçeri serpuşu