Hükümdarlık alameti olan tuğra nasıl okunur? Osmanlı padişahlarının tuğraları...

🔸 Tuğra, Oğuz hakanlarından Osmanlı padişahlarına kadar, hükümdarların imza yerine kullandıkları yazılı alâmet ve işaretlerdir. Osmanlılarda resmi bina ve kâğıtların üzerinde de kullanılan tuğralar, sanat tarihinin 600 yıllık film şeridi gibidir. 🔸 Padişahların hükümdarlık alametlerinden biri olan tuğra, hanedan arması olarak kullanıldı. Hükümdarların imzası olan tuğralar, yüksek bir estetik anlayışla tasarlandı. Her padişahın kendine özgü imzası vardı. Osman Gazi'ye ait bir tuğra bulunamadığından günümüze 35 padişah tuğrası ulaştı. 🔸 Tuğralarda padişahların isimleriyle babalarının adları yer alır. 18. asrın ortalarına kadar padişahın babasının adının sonuna 'Hân' sıfatı ilâve edildi. 🔸 Hükümdarın ismi tuğranın en altına yazılır. Bu ismin son harfinin az yukarısından başlayarak sola doğru gidip bir kavis teşkil ederdi. Hükümdar isminin üzerine de babasının adı konurdu. Hân kelimesinin sonunda ikinci bir kavis teşkil ederdi en üstten gelen muzafferin r harfi sağdan sola ve kavsin ortasına doğru bir kol teşkil ederek uzanırdı. Bunun üzerine de 'daima' ibaresi konurdu. Orhan Gazi'nin tuğrası 🔸 Selçuklular, Anadolu Beylikleri ve Memlûklar döneminde de kullanılan tuğra asıl şeklini Osmanlı zamanında aldı. 🔸 İlk tuğrayı 'Orhan bin Osman' sözcüklerinin işlenmesiyle Osmanlı hükümdarı Orhan Bey kullandı. 'Orhan bin Osman' ifadesi yer alan Orhan Gazi'nin tuğrasında, üç elif yukarıya, üç nûn ise sola doğru birbiri içinde uzatılarak sonraki padişah tuğralarının esası belirlendi. Orhan Gazi'nin 1348 tarihli diğer tuğrasında 'nûn'lar kavise dönmeye başlamış, eliflerin sağına da zülfe işareti konuldu. I. Murad'ın tuğrası 🔸 Tuğra biçimsel özelliği ile insanı cezbeden, merak uyandıran bir görünüşe sahipti. I. Murad tuğrasında eliflerin zülfesi sola geçti, elif aralarına vasla işareti getirildi. Daha önce kavis haline dönüşen 'nûn'lar burada ikiye inerek iç ve dış beyza şeklini buldu. Yıldırım Bayezid'ın tuğrası 🔸 Tuğralar; ferman, berat, menşur, ahidnâme, arazi tahrir defteri, vakfiye ve temliknâmelerin üst kısmına yazılır. Yıldırım Bayezid tuğralarında beyzaların sağdaki tuğları kesip uzatılmasıyla kol ortaya çıkarak baba adına han unvanı eklenmeye başlandı. Bu uygulama, han kelimesinin I. Mahmud'dan itibaren babadan alınıp padişah adına eklenmesiyle sürdürüldü. Çelebi Mehmed'in tuğrası 🔸 Selçuklu'da tuğra çeken kişilere 'tuğraî' Osmanlıda ise 'nişancı' denirdi. Hanedan arması gibi, bayrak, pul, bina ve harp gemilerinde kullanılırdı. II. Murad'ın tuğrası 🔸 Paraya da basılan tuğraların taş üzerine hakk edilmesi özellikle 18. yüzyıldan itibaren yaygınlaştı. Bunun günümüze ulaşan en nadir örneği İstanbul'da Nişancı Mehmet Paşa Camii'nin kapısı üzerindeki III. Murad'a ait tuğradır. Fatih Sultan Mehmed'in tuğrası 🔸 Osmanlı'da şehzadeler, sancağa çıktığı zaman kendi ismiyle tuğra çekmek hakkını kazanırdı. Dönem içinde şekli belirlenen tuğralarda padişah tahta çıktığında değişiklik yapılmazdı. II. Bayezid'ın tuğrası 🔸 Osmanlı padişah tuğralarının hepsi, Şehzade Emir Süleyman'ınki hariç, üç tuğluydu. Şehzade Süleyman'ın tuğra metni 'Emir Süleyman bin Bayezid'dı. İsimdeki dik harflerin sayısından dolayı dört tuğ ile yazıldı. Yavuz Sultan Selim'in tuğrası 🔸 Şah unvanı Yavuz Sultan Selim'le kullanılmaya başlandı. Kanuni Sultan Süleyman'ın tuğrası 🔸 Kanunî Sultan Süleyman tuğralarında 'şah' unvanı babası için eklendi. 🔸 Adaletiyle nam salan 'Kanuni' Süleyman'ın tuğrası tarihte önemli bir yer tutuyor. İstanbul'da ve Anadolu'da yaşayan Rum, Ermeni ve diğer halkların yaşayışından, diplomasinin en sert metinlerine, savaşların muhteşem sonuçlarına kadar bu mühür işlendi ve tarihin simgelerinden biri oldu. II. Selim'in tuğrası 🔸 Tuğra metninde padişah ve baba adı ile birlikte bin, han, şah, el-muzaffer daima gibi ibareler yer alırdı. III. Murad'ın tuğrası 🔸 Oğul anlamında olan 'bin' padişahın baba adının önüne yazılırdı. 'Han', hükümdarlara verilen isimdi. Çelebi Mehmed'den itibaren tuğra metnine ilâve edilip padişahın baba adının sonuna yazıldı. I. Mahmud tuğrasından itibaren ise padişah isminin sonuna bağlandı. III. Mehmed'ın tuğrası 🔸Orhan Gazi'den Sultan Vahdettin'e kadarki sürede padişahların tuğranın değişimi inceledindiğinde sanatsal bir mahiyet kazandığı görülür. Bu haliyle tam Osmanlı tuğra serisi bir sanatın tarihinin 600 yıllık film şeridi gibidir. I. Ahmed'ın tuğrası 🔸 İlk yirmi kadar Osmanlı tuğrasının sanatsal açıdan olmasa da tarihsel açıdan önemi vardır. Yalnız bunlar içinde yedinci padişah Fatih'in ve onuncu padişah Kanuni'nin tuğraları kendilerinden önceki ve sonrakilere göre estetik ve şekil açısından birer sivrilme yaparlar. I. Mustafa'nın tuğrası 🔸 Tuğralar içinde en mükemmeli, Hattat Sami Efendi tarafından çekilen II. Abdülhamid tuğrası kabul edilir. Prof. Uğur Derman bu tuğrayı 'tuğraların padişahı' olarak nitelendirir. Genç Osman'nın tuğrası 🔸 Tuğra bilhassa XV. asrın sonlarından başlayarak âdeta tezyinî bir mahiyet kazandı, tamamına teşkil eden harflerin araları, çoğu zaman da üst tarafı -gelin duvağı gibi- bezendi. Tuğranın is mürekkebi yerine ezilmiş varak altınla çekilip harflerin farklı renklerle tahrirlerdiği görülürdü. IV. Murad'ın tuğrası 🔸 Önemli kişilere gönderilecek fermanların tuğralarına ayrı bir özen gösterilirdi. Tezhipli tuğralar, önceden hazırlanıp sayısı resmen belirlenir ve bir senet karşılığında hazineye teslim edilirdi. Sultan İbrahim'in tuğrası 🔸 Kullanacağı zaman yine senetle alınan tezhipli tuğra aynı cins ve ebattaki kâğıda yazılmış olan fermanın baş tarafına yapıştırılır ve nişancı her iki kâğıda taşacak şekilde 'sahhü'l-vasl' yazarak bu birleşmenin doğruluğunu beyan ederdi. IV. Mehmed'in tuğrası 🔸 Tuğra, devletin gücü ve ihtişamının göstergesi olarak yazılıp ve tezhiplenirdi. Osmanlı'nın ilk dönemlerinde tuğranın yalnızca padişahın imzası niteliği taşımasından dolayı, herhangi bir süslemeye yapılmazdı. II. Süleyman'ın tuğrası 🔸 Fatih Sultan Mehmed döneminde resmi belgeler olan ferman, berat, nâme-i hümayuna tuğralar çekilmeye başladı. İlk örneklerinde yazıda altın kullanılıp ve sere bölümündeki harf boşluklar kobalt mavisi ile doldurulurdu. II. Ahmed'in tuğrası 🔸 II. Bayezid döneminde beyzelerin içleri ilk defa motiflerle tezhiplendi. 16. yüzyılın başlarından itibaren tezyinî bir özellik kazanan tuğralar, beyze, sere ve kol bölümlerinin üst kısmına, yazıyı kuşatacak şekilde süsleme yapılır. 🔸 16. yüzyılın ortalarında Kara Memi üslubun kullanıldı. İç beyze ve sere kısmı yarı stilize gül, lale, karanfil, sümbül ve süsen gibi çiçekler, zülfe ve tuğların araları bahar dalları ile tezhiplendi. II. Mustafa'nın tuğrası 🔸 Tuğra çekilirken kullanılan siyah is mürekkebi yerine zer mürekkebi kullanılarak çeşitli renklerle tahrirlendi. III. Ahmed'in tuğrası 🔸 Tarihi bir belgenin üstündeki tuğra, o belgenin hangi döneme ait olduğu ile bilgi de veren önemli bir kaynaktır. I. Mahmud'un tuğrası 🔸 Günümüzde en çok bilinen ve tuğra, Kanuni Sultan Süleyman'a aittir. III. Osman'ın tuğrası 🔸 Osmanlı'da hükümdarın tuğrasını çekmekle vazifeli, yüksek dereceli memura 'nişancı, tuğraî, tevkīî, muvakki'' adı verilirdi. III. Mustafa'nın tuğrası 🔸 Tuğra çekmenin öğrenilmesine 'meşk-i tuğrâ' denilirdi. Sanat biteliği yüksek tuğralar Dîvân-ı Hümâyun'da çekilirdi. I. Abdülhamid'in tuğrası 🔸 Padişah ve şehzadelerden başka vezirlerin ait tuğralar da bulunurdu. Vezirlere sefere çıkmadan önce sayılı miktarda beyaz tuğralı ahkâm kâğıdı teslim edilirdi. Dereken emir yazıldıktan sonra muhataba gönderilir, İstanbul'a dönüşte bunların hesabı üst makama verilirdi. III. Selim'in tuğrası 🔸 Zaman içerisinde devletin sınırlarının genişlemesiyle bürokrasi değişmiş ve vezir sayısı artmıştı. Bu nedenle de Sadrazam Kemankeş Mustafa Paşa bu uygulamayı kaldırdı. IV. Mustafa'nın tuğrası 🔸 Sadrazam başta olmak üzere Osmanlı eyaletlerindeki vezir, beylerbeyi, sancak beyi, mutasarrıf ve mütesellimlerle Haremeyn Vakfı nâzırı Dârüssaâde ağaları tarafından imza yerine kullanılan alâmete 'pençe' adı verilirdi. Bunlar metninin başladığı tarafın sağındaki boşluğa tek beyzalı, keşîdeli veya imza şeklinde yerleştirilirdi. II. Mahmud'un tuğrası 🔸 İlk tuğralar son derece basit bir şekilde tertip edilmişlerdir Bu sadelik Fatih dönemine kadar devam etti. Fatih dönemi ile birlikte yavaş yavaş hakiki hüviyetini bulmaya başladı. Daha sonra Kanuni Sultan Süleyman döneminde daha belirgin bir kimlik kazandı. Abdülmecid'in tuğrası 🔸 Gittikçe güzelleşerek nihayet en mükemmel şekline II. Mahmud döneminde, devrin büyük hattatı Mustafa Rakım tarafından kavuştu. Bundan sonra hattatlar artık zamanımıza kadar aynı üslûbu kullandı. Abdülaziz'in tuğrası 🔸 Osmanlı padişahlarının ilk yirmi tuğrasının tarihsel açıdan önemi vardır. Fakat Fatih Sultan Mehmet ve Kanuni Sultan Süleyman'ın tuğraları kendilerinden önceki ve sonrakilere göre şekil açısından daha estetiktir. V. Murad'ın tuğrası 🔸 Tuğra tezyinatında 16. yüzyıl sonlarına değin özellikle Kanuni Sultan Süleyman döneminde 'Haliç işi' denen tarzdaki süslemelerin çoğunlukla uygulandığı görülür. Bunlar; altın, lâcivert ve kırmızı renklerle yapılmıştır. Haliç işi; kendine özgü yaprak ve çiçek desenlerinden oluşmaktadır. II. Abdülhamid'in tuğrası 🔸 Osmanlılarda tuğranın para üzerinde geniş kullanımı dışında taş üzerinde de uygulanması XVIII. yüzyıldan başlayarak gelenek halini aldı. V. Mehmed'in tuğrası 🔸 Padişahlar arasında tek tuğrakeş III. Ahmed idi. Onun Hırka-i Saâdet Dairesi kapısının iki tarafındaki 'Cihânın mâliki hâkān-ı emced şeriat sâliki Sultan Ahmed' tuğraları dikkat çeker. VI. Mehmed'in tuğrası 🔸 Sultan Abdülmecid devrinde Topkapı Sarayı'ndaki Arz Odası kapısının iki tarafına sultan adına ta'likle hakk olunan tuğra günümüze kadar ulaştı.

Hükümdarlık alameti olan tuğra nasıl okunur? Osmanlı padişahlarının tuğraları...

TUĞRA NEDİR?