Bilimsel veriler içeren ilk deprem tarihi kitabı: İşaretnüma

🔷 Geçmişten günümüze pek çok afet ile sarsılan Türkiye, jeolojik oluşumundan ötürü deprem ülkesi olarak adlandırılır. 🔷 Tarihsel süreçte bu topraklarda yüksek büyüklükte depremler olmuş; büyük yıkım ve can kayıpları yaşanmıştır. Bu bilgilere ulaştığımız değerli kaynaklardan biri Gökmenzade Hacı Çelebi'nin yazdığı 'İşaretnüma' adlı eserdir. Deprem sonrası bilinçlenmenin önemi Gökmenzade Hacı Çelebi kimdir? 🔷 Bursalı Gökmenzade Hacı Çelebi veya Hacı Çelebi ismiyle bilinen yazarın tam ismi Gökmenzade Seyyid Hüseyin Rifat Efendi'dir. İşaretnüma adlı eserinde, 19. yüzyılda oldukça büyük bir yıkım oluşturan 1855 Bursa depremlerinden detaylıca bahsetmiştir. 🔷 Gökmenzade Hacı Çelebi, sismoloji biliminin öncülerinden kabul edilir. İşaretnüma adlı kitabı da Türk tarihinde bilimsel veriler içeren ilk deprem tarihi eseri özelliği taşır. 🔷 Gökmenzade, İşaretnüma'da 1820-1859 Bursa'da yıllarında gerçekleşip hissedilen tüm depremleri zamanı, şiddeti ve oluşturduğu zararları göz önüne alarak kaydetmiştir. Bu yüzden eser deprem tarihi açısından oldukça önemlidir. Geçmişten günümüze deprem Bilimsel değer taşıyan ilk deprem tarihi kitabı: İşaretnüma 🔷 İşaretnüma adlı eser, 1855 yılında Bursa ve çevresinde gerçekleşen iki büyük depremle ilgili oldukça detaylı bilgi verir. İlk deprem, 16 Şubat Çarşamba günü yaşanmış, Susurluk'tan Değirmenlikazık Köyü'ne kadar tahribat oluşturmuştur. Artçılar ertesi gün 10-15 dk da bir devam etmiştir. 🔷 Kırk gün sonra artçılar son bularak günlük yaşam normale dönmeye başlamışken 31 Mart 1855 Perşembe günü, gece 01:00 civarında, çok büyük bir gürültü eşliğinde, şiddetli bir deprem daha gerçekleşir. 16 Şubat depremine göre daha fazla yıkım oluşturan bu depremin hissediliş süresi de daha uzundur. 🔷 Gökmenzade Hacı Çelebi'ye göre ikinci depremin artçılardan biri ana deprem kadar şiddetli olsaydı, Uludağ paramparça olur, dağlar dümdüz bir hâl alırdı. 🔷 Çelebi eserinde 'Uludağ'dan şehre kayaların düştüğüne, yerlerin yarıldığına, Kükürtlü Hamamı yanındaki Hatice Sultan Türbesi civarı ile Bademlibahçe'nin üst tarafında ve Kara Mustafa Hamamı yakınlarında yol üstünde yerden sıcak su çıkarak kaynadığına' yer verir. Uzmanların deprem yorumları 🔷 Eserde, depremin Kirmastı (Mustafakemalpaşa), Karacabey'de büyük yıkım oluşturduğuna fakat Gemlik, Mudanya ve Orhangazi'de fazla hasara sebep olmadığını belirtir. 🔷 Çelebi, eserinde Bursa'nın köylerinin yaşadığı zarar hakkında oldukça detaylı bilgi verir. Kaç kişinin ölüp, kaç kişinin sağ kaldığı, yıkılan ev, ahır, cami, hamam sayısına varıncaya kadar tüm bu bilgilere eserinde yer verir. 🔷 Çelebi, eserinde depremin Bursa'nın farkı ilçelerinde farklı büyüklükte hissedildiğinden bahseder. Bursa'nın ova ve hisarın alt bölgesindeki yerleşimlerin daha fazla yıkıma uğradığından söz eder. 🔷 Depremin kışın gerçekleşmesi, yıkımı daha da arttırır. Devrilen sobalar çok sayıda yangına sebep olmuştur. 🔷 Hayrettinpaşa, Karakadı, Yiğitköhne, Hasanpaşa, Ebuishak, Bedrettîn, Kirişçikızı, Köseleciler, Şerefüddîn gibi yerleşimler yangın sebebiyle neredeyse yok olmuştur. Çarşı içinde de 1100 dükkan, Karakadı ile Kayguluzade tekkeleri yanarak kül olmuştur. Çelebi, bu yangınların oluşturduğu tahribatı 'Bursa'nın işi bitti.' sözleriyle ifade eder. Deprem bölgesinde zarar gören tarihi yapılar 🔷 Bursa'da yalnızca evler değil, taştan yapılan resmi ve dini binalar da yıkılır. Çelebi, 150 cami minaresinden sadece 3-4 tanesinin ayakta kaldığından söz eder. 🔷 I. Murad Türbesi yıkıldığını, Yeşil Türbe, Emir Sultan ve Üftade Türbesi gibi birçok yapının zarar gördüğünü anlatır. Mahmutpaşa Hanı dışında zarar görmeyen han kalmamıştır. Bedestan, Kazazlar, Sipahi Çarşısı, Demirkapı da harap olmuştur. Sadece 4 hamam kalmış, medrese ve okulların çoğu da yıkılmıştır. 🔷 Vav TV'de yayınlanan 'İki Mısra Arası' programına bu hafta, Prof. Dr. Dursun Ali Tökel konuk oldu. Programda 'Edebiyatımızda depremin izleri konusu' konuşuldu. 🔷 Gökmenzade Hacı Çelebi, Kandilli Rasathanesi'ni kuran zatın babasıdır. Bursa'daki büyük depremi anlatmak için bu kitabı yazar. Eserin içerisinde hazine değerinde bilgiler yer aldığını belirten Prof. Dr. Dursun Ali Tökel, içeriğinden şöyle bahsetti: '1885 yılında bilim bayağı gelişmiş. Fakat bu kitapta depremin sebeplerine ilişkin pek bir bilgi yer almıyor. Bu kitap sadece Bursa'yı anlatmıyor. Deprem tarihlerini de vermiş. 1821 de bir deprem oluyor. Bugünkü Antakya şehri yerle bir oluyor. Tıpkı yakın zamanda gerçekleşen deprem gibi...' Deprem sırasında gökyüzü neden aydınlanır? 🔷 Tökel, programda Osmanlı'da evlerde kullanılan malzeme geleneğinden ve bunun tezahüründen şu şekilde söz etti: 'Bizim kültürümüzde her şeyi inanç yönlendiriyor. Osmanlı tarihine bakın, evler hep ahşaptandır. Taş ev varsa o gayrimüslimlere aittir. Ya Ermeni, ya Rum ya da Yahudi'dir. Müslüman, taş ev yapmaz. Biz şöyle inanmışız: Allah (CC) ebedidir. Allah'a (CC) ait olan yapılar, taştan olur. Camiler, çeşmeler, medreseler… Kul fânidir. Evi de fânidir, ağaçtandır. İstanbul'da bir yangın oluyor. Mahalle tamamen yanıyor. Sonrasında 18. yüzyılda bir ferman çıkmış, 'Bundan gayri ahşap ev yapılmayacak.' Kimse dinlememiş fermanı. Üç, beş vezir taş ev yapmış. Kapılarına yazı asmışlar geceleyin. 'Kafir oldunuz.' diye...' 🔷 Çelebi, Antakya'da yapıların taştan olduğundan Antakya'nın taşlığa döndüğünden söz eder. Taş binaların deprem esnasında yıkılarak içlerindekilerin öldüğünden, ahşap evlerde yaşayanların ise evleri çöktüğünde vefat etmediğinden bahseder. Dolayısıyla depremlerde daha çok gayrimüslimlerin zarar gördüğünden söz eder. 🔷 Eser, 1838 Azerbaycan, 1839 Tosya, 1828 Rumeli depremlerini etki ettikleri alanlar ve yıkımlarıyla birlikte anlatır. İşaretnüma, Osmanlı Devleti'nde gerçekleşen 10 depremle ilgili bilgiler verir. Doğu Anadolu fay hattı hakkında neler biliniyor? 🔷 İşaretnüma adlı eserde yazar, 'Deprem, Allah'ın (CC) bizi helak etmesi midir? diye soruyor. Sonra böyle bir şey diyemeyiz. Allah (CC) Muhammed ümmetini tabii depremlerden, yok olmaktan korumuştur. Eğer insanlar gaflete düşerse Allah (CC) onları bu gafletten uyandırmak için birtakım müsibetler gönderir. 'Bazı gaflet galip olduğu zaman afet zuhur eder. Yani anla ki Müslümansan yoldan çıkmışsın Allah (CC) sana bir uyarı gönderiyor demek istemiştir' diyen Tökel: 'Afet esnasında herkesin Allah'a (CC) sığınıp yalvarması, akraba bağlarını hatırlaması, fakir fukaraya sahip çıkması, dayanışma ruhunun gelişmesi, herkesin pürmerhamet kesilmesi, gafletin terkinin alametidir.' sözleriyle Çelebi'ye göre afetlerin kullar için bir uyarıcı işlev gördüğünden bahsetti.