İlk İslam Üniversitesi'ne ev sahipliği yapan Harran

Şanlıurfa'nın 44 kilometre güneydoğusundaki Harran, İslâm tarihçilerinin el-Cezîre adını verdikleri, yukarı Mezopotamya'nın 'Diyârımudar' denilen kısmına, kendi adıyla anılan bereket yüklü bir ovanın merkezine kurulmuş. Harran'da, yerleşimin M.Ö. 5 binden 13. yüzyıla kadar kesintisiz olarak sürdüğü biliniyor. Çivi yazılı tabletlerde 'kervan' veya 'göklerin şehri' anlamına gelen 'Harranu' olarak anılmış. Tevrat'ta ise Haran biçiminde geçmekte. Tarihin akışını değiştiren keşif; Göbeklitepe Kalesini Hititler, surlarını Asurlar yaptırmış, Dahası Hz. İbrahim'de (a.s.) burada yaşamış. Ur şehrinde doğan İbrâhim peygamber Filistin'e gitmeden önce bu şehirde oturmuş ve burada adını taşıyan bir mescidle onun otururken yaslandığı söylenen bir taş varmış. Bazı kaynaklara göre, 'Ben Rabbime hicret ediyorum' (el-Ankebût 29/26) ve 'Biz onu ve Lût'u kurtararak âlemler için mübarek kıldığımız yere ulaştırdık' (el-Enbiyâ 21/71) meâlindeki âyetlerle kastedilen yer Harran'dır. Şehrin manevi havası bir hayli yüksek nitekim burada yaşayan tek peygamber Hz. İbrahim değil. Bir rivayete göre tûfandan sonra yeryüzünde tesis edilen ilk şehir olan Harran, Nûh peygamberin torunlarından Kaynan tarafından kurulmuş. Anadolu'nun devlet ve ilim adamı yetiştiren şehzade şehirleri Harran'ın tarihi çok eskilere dayanmakta. Harran'da ilk defa milâttan önce II. bin yılın başlarına ait Kültepe, Mâri ve Ebla tabletlerinde bahsedilir. Bu tabletler arasında, Harran'daki Sin Mâbedi'nde bir antlaşma imza edildiğine dair bir belge bulunuyor. Bâbil, Hitit, Asur tabletlerinde de Harran'dan sık sık bahsedildiği görülmekte. II. Bin yılın sonlarına doğru bölgeye Arap yarımadası kökenli Ârâmîler gelerek kendi kültürlerini hâkim kılmış ve bir ara Bit-Adini adıyla bilinen bir krallık kurmuşlar. Anadolu'nun Oxford'u Amasya İskender devrinden İslâm döneminin başlarına kadar buraya Helenizm kültürü hâkim olmuş. Urfa'nın başlıca Hristiyan merkezlerinden biri haline gelmesine karşılık Mezopotamya putperest Helenizm kültürünün en önemli temsilcisi olma vasfı değişmemiş. Helenizm: Eski Yunan kültürünün doğu kültürleriyle teması sonucu ortaya çıkan fikir, sanat ve felsefe akımına Helenizm denir. Anadolu'yu İslam yurdu yapan 7 beylik İslam'ın ortaya çıkışı sırasında ise Harran Sâsânîler'in elindeymiş ancak 627 yılında Herakleios Sâsânîler'i yenerek bölgeyi Bizans'a bağlayınca Müslüman fâtihler bölgeye geldiklerinde şehir Bizans hâkimiyetinde bulunuyormuş. Harran, 640 yılında Hz. Ömer devrinde İyâz b. Ganm tarafından fethedilmiş ve şehrin putperestlere ait Sin Mâbedi hemen camiye çevrilmiş. Harran idarî bakımdan el-Cezîre valiliğine bağlanmış ve Emevî Halifesi I. Velîd kardeşi Mesleme'yi Kınnesrîn - el-Cezîre valiliğine getirmiş. Daha sonra ise bölgeye Mervan tayin edilmiş. Müslümanların, putperestlerin ve Hıristiyanların karışık olarak yaşadıkları bu şehirde Mervân, 10 milyon dirhem sarf ederek bir valilik sarayı yaptırmış. Şehrin günümüzde harabeleri halen mevut olan büyük camiini yeniletmiş. Harran'ın Türklerin eline geçmesi ise 1235'ten sonra olmuş. Anadolu Selçukluları'nın 1235'te hâkim oldukları şehir bir yıl sonra tekrar Eyyûbîler'in eline geçmiş. Haçlı Seferleri sırasında büyük zararlar görmüş şehir, Zengiler ve Eyyubi dönemlerinde eski günlerine tekrar kavuşmuş. 1260 yılında Hülâgû Harran'ı kuşatmış ve şehrin eman dilemesi üzerine teslim almış. Şehre Ali es-Savrânî'yi vali tayin etti. Moğollar Aynicâlût'ta Memlükler'e yenilince Harran'ın siyasî durumunda bazı değişiklikler olmuş. Şehre daha çok Memlükler ve kısa aralıklarla da İlhanlılar hüküm sürmüş. Harran, XIII-XIV. yüzyıllarda etraftaki göçebeler tarafından işgal edilip bir köy haline getirilmiş. 1516 yılında Osmanlılar Mercidâbık Muharebesi'nden sonra bölgeyi Memlükler'den almış. XVII. yüzyılın ikinci yarısında buraya uğrayan Evliya Çelebi, şehrin harabelerinin göçebe Araplar tarafından kışlak olarak kullanıldığını söyler. Yalnız kalenin usta elinden yeni çıkmış gibi sağlam olduğunu kaydeder. Harran'ın en dikkat çekici özelliği Orta Çağ'da İslam'ın bilim ve düşünce merkezi hâline gelmiş olması. Buradan yetişen matematikçiler, filozoflar, tabipler, astronomlar, Abbâsîler'in ilk döneminde tercüme ve telif hareketinde önemli rol oynamışlar. Pek çok eseri Yunanca ve Süryânîceden Arapçaya çevirmişler, yeni kitaplar yazmışlar. Bu âlimler arasında bilhassa Sâbit b. Kurre ile oğlu Sinân, torunu İbrâhim ve Bettânî'nin adlarını burada zikretmek gerekir. Tarihi geçmişi İslam öncesine dayanan dünyaca ünlü 'Harran Okulu' Abbasi halifesi Harun Reşid zamanında daha da gelişerek ününü yaymaya devam etmiş. İlk çağ hellenizminin İskenderiye'deki bilim ve felsefe okulu dağıtılınca buradaki alimler Hz. Ömer zamanında 7. yüzyılın ilk yarısı Antakya ve Harran'daki okullara yerleşmiş. İslamiyet'ten önce varlığı bilinen Harran Okulu, İslami dönemde de ününü devam ettirmiş. Harran'daki İslam Üniversitesi'nde Sabiiler, Hristiyan ve Müslümanlardan oluşan aydın gruplar birtakım araştırmalar ve gözlemler yapmışlar. Harran Okulu'ndaki Sabii alimlerinden büyük kısmı ise sonradan Müslüman olmuş. VII. yüzyıl sonrası ile VIII. yüzyılın ilk yarısında Harran Okulu'nda tercüme işi hızlanmış. İlk çağ Yunan bilginlerinin eserleri Arapçaya tercüme edilmiş. Harran, tercümelerin merkezi durumuna gelmiş. Cumhuriyet devrinde Harran, Urfa vilâyetinin Akçakale ilçesine bağlı bir köy olmuş. İlk Çağ'dan beri varlığı bilinen ve II-III. (VIII-IX.) yüzyıllarda ilim ve sanatta doruk noktasına ulaşan Harran Okulu'nun adını yaşatmak gayesiyle Şanlıurfa'da kurulan bir üniversiteye Harran Üniversitesi adı verilmiş.

İlk İslam Üniversitesi'ne ev sahipliği yapan Harran

MADDELERLE İLİM MERKEZİ HARRAN