İskilipli Atıf Hoca: Tek partili dönemin kurbanı

İskilipli Atıf Hoca 1875 yılında, bugün Çorum sınırları içinde kalan İskilip'in Tophane (Toyhane) köyünde doğdu. Babası, Akkoyunlu aşireti beylerinden ve İmamoğulları'ndan Mehmed Ali Ağa, annesi Mekke-i Mükerreme'den göç etmiş Benî Hattâb aşireti şeyhlerinden, Kartaldağ yaylasında medfun Arap Dede adıyla şöhret bulmuş şeyhin torunu Nazlı Hanım'dır. 6 aylıkken öksüz kalan Mehmed Âtıf, dedesi Hasan Kethüdâ tarafından büyütüldü. İlk dinî bilgileri köyündeki hocalardan aldı. İskilip'te müderrislik yapan Hoca Abdullah Efendi'den bir süre ders okuduktan sonra ailesinin muhalefetine rağmen ilim tahsili amacıyla İstanbul'a gitti. Burada öğrenimine devam ederken bir yandan da geçimini sağlamaya çalıştı. 1902'de medrese tahsilini bitirdi ve aynı yıl açılan ruûs imtihanına girerek 'İstanbul müderrisliği'ni kazandı; ertesi yıl Fâtih Camii'nde ders vermeye başladı. Bu arada İstanbul Darülfünunu İlâhiyat Fakültesi'nden 1905'te mezun olarak Kabataş Lisesi Arapça öğretmenliğine tayin edilen Âtıf Efendi, Meşîhat-ı İslâmiyye Dairesi'nde bulunan dersiamların mağduriyetini giderme konusunda yaptığı çalışmalar üzerine şeyhülislâm tarafından Bodrum'a sürüldü; oradan da Kırımlı İbrâhim Tâli Efendi'nin pasaportu ile Kırım'a geçti. Kırım'dan Varşova'ya kadar giden Âtıf Efendi, II. Meşrutiyet'in ilânından bir hafta önce İstanbul'a döndü. 1910'da medâris müfettişliğine getirildi. Bu arada Sebîlürreşad ve Beyânülhak'ta yazılar yazdı. Donanma Cemiyeti yararına kaleme aldığı Nazar-ı Şerîatte Kuvve-i Berriyye ve Bahriyye'nin Ehemmiyet ve Vücûbu adlı eseri dolayısıyla takdirname aldı. 31 Mart Vak'ası'nda bir hafta tutuklu kalan Mehmed Âtıf Efendi, 1913'te Mahmud Şevket Paşa'nın öldürülmesi olayında dahli olduğu gerekçesiyle Sinop'a sürüldü. Çorum, Boğazlıyan ve Sungurlu'da yaklaşık 1,5 yıl kadar sürgün hayatı yaşadıktan sonra İstanbul'a döndü. Her iki olaydan sonra da resmî makamlar bir yanlışlığa kurban gittiğini, suçlu olmadığının anlaşıldığını ifade etmişlerdi. Dört yıl görev alamadı. 1918'den sonra Dârü'l-hilâfeti'l-aliyye Medresesi kısm-ı âlî tefsîr-i şerîf ve Medresetü'l-kudât'ta hikmet-i teşrîiyye müderrisliğine tayin edildi. 1 Ocak 1919'da da İbtidâ-i Dâhil Medresesi umum müdürlüğü idarî görevine getirildi. 19 Şubat 1919'da Mustafa Sabri Efendi'nin başkanlığında kurulan Müderrisîn Cemiyeti'nin ikinci başkanlığına tayin edildi. Cemiyet, 24 Kasım 1919'da genel kurul toplantısında alınan karar gereğince Teâlî-i İslâm Cemiyeti adını aldı ve Mustafa Sabri Efendi'nin şeyhülislâmlık makamına tayini üzerine başkanlığa Âtıf Efendi getirildi. Cemiyet, ilk olarak İzmir'in Yunanlılar tarafından işgalini protesto eden bir beyanname yayımladı. İskilipli, işgal kuvvetlerine ve yeni bir tehlike olarak ortaya çıkan Bolşevizm'e karşı olan beyannamelere de imza attı. Anadolu'nun çeşitli merkezlerinde şubeleri açılan Teâlî-i İslâm Cemiyeti pek çok kitap bastırarak dağıttı ve köylü çocuklarının bilgilendirilmelerine öncülük etti, ayrıca bir ilmihal ile İslâm tarihi kitabı hazırlattı. Âtıf Efendi, Alemdar ve Mahfil gibi gazete ve dergilerde yazılar yazdı. Cenab Şahabeddin, Ömer Rıza (Doğrul) ve Süleyman Nazif ile itikadî ve fıkhî konularda kalem münakaşalarına girişti. Bu arada, yıllarca işgallere karşı savaşmış bir millete son sığınak olan bu memleketi elde tutabilmek amacıyla kurulan ilk meclis, 23 Nisan 1920'de ağır şartlar altında toplandı. Bir asır boyunca aralıksız süren savaş Anadolu'yu bıktırmış; köyler erkeksiz, çocuklar babasız kalmıştı. Millet, bu nedenle yeni bir savaşa daha sıcak bakmıyordu. Bu nedenle yeni meclisin ilk işi Hıyanet-i Vataniyye (Vatana İhanet) Kanunu çıkarmak oldu. Bu kanun, meclis açıldıktan sadece 6 gün sonra yasalaştı. Kanuna göre, olağanüstü mahkemeler kurulacak ve inzibatların yakaladığı kaçaklar o mahkemelerde yargılanacaktı. Ancak, İstiklâl Mahkemeleri her geçen gün kuruluş misyonunun, yani 'asker kaçaklarını yakalayıp sorgulama' amacının daha da dışına çıktı. İstiklâl Mahkemeleri'nin hukuk kurallarını alt üst ettiği ilk gelişme, Aralık 1921 tarihine rastladı. Saltanat ve hilâfetin kaldırılacağının konuşulduğu bir dönemde, Konya'da bir yürüyüş gerçekleşti. Halk hilâfetin kaldırılması ihtimaline tepkiliydi. Bu olayın ardından, meclisten oy çokluğu ile alınan karar korkunçtu: Konya'nın tümüne irticacı deniyor, hatta tüm Konya halkının tutuklanması emrediliyordu. İstiklâl Mahkemesi, o emir üzerine harekete geçti. Üç üyeli gezici mahkeme, Konya'ya gitti ve sadece üç gün içinde, 2 bin 300 kişi tutuklandı. Tutuklananlardan 805'i, yine üç gün içinde idam edildi. Olayın ardından tarihe şu sözlerle not düşüldü: 'Konya merkezde 2 bin 300 kişi tutuklanmış, 805 kişi üç gün içinde idam edilmiştir. Bin 495 kişi de kürek, kala, bende ve ömür boyu gibi çeşitli cezalara çarptırılmışlardır.' 'Hukuk tarihimizin utanç yılları: İstiklâl Mahkemeleri' adlı haberimizi okumak için tıklayın. Suçlu ya da masum fark etmiyor, Anadolu halkı akın akın darağaçlarına götürülüyordu. Taraflı tarafsız herkes, İstiklâl Mahkemelerinin yapısını ezbere biliyordu. O dönemde gerçekleştirilen inkılaplara karşı en ufak bir yorum dahi idam sebebi haline gelmişti. İstiklâl Mahkemelerinin başkanı Kel Ali 'İnkılâplar; suçlular, hainler hatta şu veya bu nedenle vücudu zararlı olanlar kısacık mahkemelerden sonra öldürüldükleri zaman oluyor' diyerek, o dönem yaşananları meşrulaştırıyordu. 3 Mart 1924'te hilafetin kaldırılmasıyla Anadolu'da isyanlar artmış, İstiklal Mahkemeleri tekrar devreye girmişti. Sözde 'sükûneti yerleştirmek' amacıyla çıkarılan Takrir-i Sükûn Kanunu gereği, İsmet İnönü imzalı kararname ile İstiklâl Mahkemelerine tekrar olağanüstü yetkiler verildi. Bu yeni mahkemelerde savunma makamı da, tanık da yoktu. İsyanlara katılan ya da katılmayan, destek veren ya da vermeyen kim varsa asıldı. Artık, mahkeme başlamadan alınan kararlar belli hale gelmişti. 28 Kasım 1925 günü Takrir-i Sükûn kanununun devamı niteliğinde, 625 sayılı yeni bir yasa daha çıkarıldı mecliste. Kanuna göre artık herkes şapka takmak zorundaydı. Aslında bu kanunla fes, sarık ve takke yasaklanıyordu. Şapka takmak o yasa gereği bir zorunluluktu. Takmamak ya da şapka takmamaya özendirmek ise büyük bir suçtu ve cezası da idamdı. İskilipli Mehmed Âtıf Hoca o kanunun ilk kurbanı seçilecekti. O kanun çıkmadan 1,5 yıl kadar önce, 1924'te yazıp Maarif Vekâleti'nin ruhsatı ile 'Frenk Mukallidliği ve Şapka' adlı risâlesini bastırmış, kitabında genç cumhuriyeti Batı'ya özenmemesi konusunda uyarmıştı. Şapka örneğini de, o kitapta vermişti. Cumhuriyetin ise bir an önce milletin şapka takma ya da takmama konusundaki tereddütlerini ortadan kaldırması gerekiyordu. Bu nedenle, İstiklâl Mahkemeleri İsmet İnönü talimatıyla bir daha devreye girdi. Kaleme aldığı risale nedeniyle 'Şapka Kanunu'na muhalefetten' dolayı 7 Aralık 1925'te tutuklandı ve Ankara İstiklâl Mahkemesi tarafından Giresun'a sevk edildi. Ankara İstiklâl Mahkemesi Of, Erzurum, Rize gibi yörelerdeki Şapka Kanunu'na aykırı hareketlerle ilgisi olup olmadığını araştırdı. Söz konusu eserini, ilgili kanunun çıkmasından yaklaşık 1,5 yıl önce yazmış olması ve suçunun sabit görülmemesi üzerine berat etse de serbest bırakılmayarak İstanbul'a getirildi ve oradan tekrar Ankara'ya gönderildi. 1926 yılı başlarından itibaren Ankara İstiklâl Mahkemesi tarafından tutuklu olarak yargılandı. Karar baştan belliydi ancak zaten hiçe sayılan hukuk ve adalet, o davada tümüyle yerle bir edildi. Savcı Necip Ali'nin (Küçüka) iddia makamı olarak istediği üç yıllık kürek cezasına karşılık; mahkeme heyeti, İskilipli Âtıf Hoca'nın idamına hükmetti. 4 Şubat 1926'da Ankara'da eski meclis binası yakınlarındaki Karaoğlan Çarşısı'nda Babaeski müftüsü Ali Rızâ Efendi ile beraber idam edildi. En acısı ise idam sırasında 'ibret-i âlem için' Âtıf Hoca'nın başına şapka geçirmeleriydi. Fikriyat

İskilipli Atıf Hoca: Tek partili dönemin kurbanı

İSKİLİPLİ ATIF HOCA KİMDİR?