İslam beldelerinde şehir planlaması nasıl yapılırdı?

Müslüman şehirleri, dört ana kıstas dikkate alınarak yerel nüfusun ihtiyaçlarına uygun biçimde tasarlanıyordu: İklim ve coğrafi yapı, dini inançlar ve kültür, şer'i hukuk ve sosyo-etnik gruplar. Bu şehirlerin çoğu, aşırı sıcak iklimlerde bulunduğundan, mümkün olduğunca fazla gölgeliğe ihtiyaç duyuluyordu. Bu ihtiyacı karşılamak amacıyla cadde ve sokaklar, dar ve üzeri kapalı şekilde planlanıyor; bunların arasına iç avlular, teraslar ve bahçeler serpiştiriliyordu. Dinin kültürel hayat içerisindeki yeri çok önemli olduğundan camiler kent yerleşiminde merkezi bir konuma sahipti. Caminin etrafında başlayan dar, dolambaçlı ve sessiz sokaklar yavaş yavaş merkezdeki meydanlardan uzaklaşarak daha mahrem hayatlara ve çıkmaz sokaklara ulaşıyordu. Tüm ticarî faaliyetler meydan ve ana caddelerde yapıldığı için, özel konutların ağırlıklı olarak bulunduğu yerler genellikle sessiz ve huzurluydu. Sosyal ve hukuki konularla ilgilenen dini tabaka, en önemli kamu kurumu olan ana camiye yakın, merkezi yerlerde yaşardı. Şehirde halka açık ve özel alanlarla komşular ve sosyal gruplar arasındaki fiziksel ve sosyal ilişkiler konusunda İslami hukuka uymak zorunluydu. Mesela, bir evin önünden deve üzerinde geçenlerin evin içini görememesi için, şehir genelindeki avlu duvarların deve ve binicinin toplam yüksekliğinden daha fazla olması gerektiğine dair bir kural bulunuyordu. İnsanların yaşadığı yerler ve hayat standartları, mensup oldukları aileye veya aynı aile ya da kabileden gelen sosyal gruplara dayanırdı. Her bir grup için Ahya adı verilen ayrı birer semt oluşmuştu. Bu suretle, Kuzey Afrika'daki Mağrip gibi şehirlerde, Arap, Mağribi, Yahudi ve Endülüslüler ile Türk ve Berberi gibi farklı grupların yaşadığı mahalleler kurulmuştu. Kuzey Afrika'nın bazı şehirleri Müslüman, Hristiyan ve Yahudi mahallelerine ayrılmıştı; ancak bu durum genellikle dışlanma şeklinde değil, gönüllü tercihlerle gerçekleşiyordu. Bu tür mahalleler ile akrabalık dayanışması, savunma, sosyal düzen ve ortak dini vecibeler gibi ihtiyaçlar gideriliyordu. 'Arap'ın Acem'e, Acem'in Arap'a üstünlüğü yoktur. Üstünlük ancak takva iledir' diyen Hz. Muhammed'in (sav) emir ve tavsiyelerine hürmet ve riayet edildiğinden, buradaki semtleşme toplumun birlik ve bütünlüğünü olumsuz etkilemiyordu. Avlulu ev tasarımı, kalabalık aile yapısının mahremiyet ihtiyacının, haremlik-selamlık uygulamasının ve güçlü toplumsal etkileşimin doğurduğu tüm gereksinimlere cevap verebiliyor; yarı özel bir alan hissi yaratıyordu. Bunun sebebi evlerin kafesli pencereleriyle, özel kapılarıyla ve koridorlarıyla içe dönük mimariye sahip olmasıydı. Gerçek anlamda merkezi yönetimli bir şehir planlaması yoktu. Okul, hastane, cami gibi kamu kurumları vakıf denilen özel dini kurumlar tarafından destekleniyordu; yerel düzeye inildikçe, mülkiyet hukuku yerini örfi hukuka bırakıyordu. Hava koşulları ve arazi yapısı, dini ve kültürel inançlar, Şer'i Müslüman hukuku ve sosyo-etnik cemaatler şeklinde sıralanabilecek dört şehir gelişim kıstası sebebiyle, kentsel alanlar mahalleler halinde büyürdü. En ortada merkez cami, bunun yanı başında bir pazaryeri ve evleri çevreleyen surun yakınında bir kale bulunur, bu yapıların tamamı karmaşık bir cadde ağıyla dış surlara bağlanırdı. Bunların dışında, surların ardındaki hayat başlardı. Çarşı, baharat, altın, balık, ıtır ve diğer mallar biçiminde bölümlere ayrılmıştı; mum ve esans gibi mallar ise caminin yakınında satılmaktaydı. Sahaf ve ciltçiler de camiye yakın duranlardandı. Çarşıda ve cami yakınında sosyal, ticarî ve sanatsal etkinlikler için kullanılan bir alan ile beraber, hamamlar ve oteller bulunuyordu. Valinin sarayı olarak kullanılan kalelerin genellikle kendi surları olurdu. Kaleiçi, camisi, muhafızları, resmi daireleri ve evleriyle kendi başına bir semt görünümündeydi. Kaleler genellikle dış surların şehrin yüksek bölümüne yakın kısmında kurulurdu. Sakin görünmekle beraber, konut alanları oldukça hareketli yerlerdi ve buradaki hayat kişisel bağlardan kaynaklanan yakınlık, ortak çıkarlar ve ortak ahlaki birlik gibi değerlere dayanırdı. Sıkışık bir halde yapılanan mahallelerden her birinin kendi camisi, mektebi, ekmek fırını ve dükkânları bulunuyordu. Kendi kapısı olan mahalleler bile vardı ve bu kapılar genellikle gece yatsı namazından sonra kapatılıp sabah namazı vaktiyle açılırdı. Tüm bunların etrafını son derece iyi korunan bir duvar çevirirdi. Duvarın belirli sayıda kapısı, duvarın hemen dışında ise Müslüman ve Yahudi mezarlıkları bulunurdu. Ana kapının dışında haftada bir gün pazar kurulurdu; bu pazarda hem canlı hayvanlar hem de özel bahçe ve tarlaların mahsulleri alınıp satılırdı. Dönemin en mükellef şehri, Kurtuba'ydı. Gazeteci Rageh Omar, BBC'nin Avrupa'da İslam Tarihi adlı programında şehri şöyle sunar: '...Kurtuba'nın fiziksel özellikleri zeki ve yaratıcı bir Müslüman kültürünü yansıtır. Müslümanlar açık şekilde geçmişten gelen şeyleri geliştirmeye, şehri modernleştirerek yalnızca yönetenler için değil, herkes için daha yaşanası bir yer haline getirmeye odaklıydılar... Düzinelerce kütüphane, ücretsiz okul ve su dağıtım şebekesi burada bulabileceğiniz imkânlardan yalnızca birkaçıydı... Bununla da kalmayıp taş döşeli cadde ve sokakları gece aydınlatılmaktaydı ki bu tür imkânlar Londra ve Paris'e ancak yedi yüz yıl sonra gelebilmiştir.' Sokakları aydınlatmak için yağ lambası ve fener kullanılıyordu; gün batımında yakılan bu lambaların bakımı için her mahallede görevli kişiler bulunurdu. Ayrıca, şehirden toplanan çöpler eşeklere yüklenerek şehrin dışındaki özel çöplüklere götürülüyordu. Sokaklarda biriken su oldukça büyük bir kanalizasyon sistemi sayesinde bertaraf ediliyor; her gün temizleniyordu. Kanalizasyon çoğunlukla bir yeraltı kanal ağından oluşuyordu. Bu kanalların bir kısmı caddelerin ortasına yerleştiriliyor, insanların acil temizlik ve atık ihtiyaçlarının karşılanabilmesi için açık bırakılıyordu. Aynı dönemde, kesif kokulu hayvan leşleri ve çöpler yüzünden yolda yürümenin bile zor olduğu, domuzların ana caddelerde çöpleri karıştırdığı Paris'in lakabı ise 'Çamurlu Paris' idi. Güney İspanya'nın Sevilla ve Kurtuba gibi şehirlerinde bugün hala kilometrelerce uzunlukta dolambaçlı sokaklar ve büyüleyici evler bulunur. Dışarıdan oldukça sade görünen bu evlere davet edilecek kadar şanslı olanlar, ferahlık ve şaşaanın kol gezdiği taş döşeli avlularda, ince zevklerle serin gölgelikler sunan bahçelerde buluverirler kendilerini. Sıcaklığın kırk dereceyi bulduğu yaz yarasına bundan daha güzel merhem olur mu? Fikriyat

İslam beldelerinde şehir planlaması nasıl yapılırdı?

SICAKTAN KORUNMAK İÇİN NASIL BİR YOL İZLEDİLER?