İslam uygarlığında barajlara dair 15 ilginç bilgi

Binlerce yıl boyunca mühendisler, öfkeyle kabaran akıntıları dizginlemek ve kurak dönemlerde tarlalara su salmak amacıyla suyu farklı türde barajlarla kontrol altına almaya çalıştı. Kemer baraj, payandalı baraj ve dolgu baraj gibi farklı türlerden hangisinin nereye yapılacağı, vadi şekli ve nehir yatağı gibi faktörlere göre belirlendi. Aslına bakılırsa bunlar çok yeni bilgiler değildi; zira Müslümanlar bundan yüzyıllar önce çok farklı tür ve büyüklüklerde barajlar inşa etmişti. Nehri, akışını ve etrafındaki topografiyi inceleyen bu Orta Çağ mühendisleri, baraj tipi, kalınlığı ve temel derinliği gibi verimli rezervuar tasarımını belirleyen değişkenler hakkında karara varıyordu. Bu barajlardan tasarım ve estetik bakımından en etkileyici olanları, Tunus'ta yaşayan Ağlebiler tarafından 9. yüzyılda başkentleri Kayrevan yakınlarında inşa edildi. Kalıntıları bugün binlerce turist tarafından gezilmektedir. 11. yüzyılda Güney İspanya'da yaşayan coğrafyacı ve tarihçi Bekri, bu barajlardan bir tanesi hakkında şu bilgileri verir: '…Daire şeklindedir ve muazzam büyüklüktedir. Ortasında sekizgen bir kule yükselmekte, onun etrafından ise dört kapılı bir köşk bulunmaktadır. Üst üste binmiş sıra kemerler baraj gölünün güney ucuna kadar uzanmaktadır.' Tunus'ta yöresinde 250'nin üzerinde baraj gölü ve bunların her birinde iki havza bulunur. Bu havzalardan bir tanesi sudaki çökeltilerin ayrıştırılması için kullanılır, diğeri rezerv olarak tutulurdu. Daha büyük ölçekli bazı uygulamalarda, su çekmek için bir üçüncüsü bulunurdu. Dünyanın bilinen en eski kemer barajı, İran'daki 700 yıllık Kebar Barajı'dır. Benzer tasarıma sahip barajlar gibi, bu barajın da çekirdeğinde moloz yığma duvar kullanılmıştır. Baraj harcında yerel bir çöl bitkisinin külüyle ezilmiş kireç kullanılmak suretiyle duvarın dayanıklı, sert ve çatlaklara karşı dirençli olması sağlanmıştır. Türün diğer bir önemli örneği ise 30 metre yüksekliğinde 205 metre uzunluğunda olan Kuseybe Barajı'dır. Etkileyici bir kavise sahip olan bu baraj, Suudi Arabistan'ın Medine şehri yakınlarında bulunur. Bugünkü Afganistan'da, Gazneli Mahmud'un 11. yüzyılda kendi başkentinin yakınlarında yaptırdığı üç tane baraj bulunur. Bu barajlardan Kabil'in 100 kilometre güneybatısında bulunanı, Gazneli Mahmud'un adını taşır; 32 metre yüksekliğinde ve 220 metre uzunluğundadır. Barajlar yarısında bir uçta dolu savak yapısı, birçoğunda ise tahliye edilen suyu baraj ayağından güvenli bir uzaklığa yönlendirmeye yarayan mansap kıyı duvarı bulunuyordu. Müslüman İspanya'da inşa edilen barajların duvarlarında taştan bile sert bir çimento türü kullanıldığından, bin yıllık bir süre içerisinde bunlar neredeyse hiç onarıma ihtiyaç duymamıştır. Turia Nehri üzerindeki sekiz barajdan her birinin temeli nehir yatağında 4-5 metre derinliğe kadar iner; ayrıca, sıra halinde dizilmiş ahşap yığınlarla ilave destek sağlanmıştır. Katı bir temele ihtiyaç duyulmasının sebebi, nehrin kontrol edilemez bir niteliğe sahip olmasıdır. Zira taşma zamanlarında akan su miktarı normalde akan su miktarının yüz katını bulabilmektedir. Bu sebeple barajların gövdeye çarpacak su, taş, kaya ve ağaç gibi malzemelere dayanacak güçte olması gerekiyordu; o dönemde bu etkilere dayanabilen barajlar, üzerinden bin yıl geçmesine rağmen bugün hala sisteme herhangi bir ilave gerektirmeksizin Belensiye'nin su ihtiyacını karşılamaktadır. İspanya'nın Mürsiye bölgesinde bulunan Segura Nehri üzerindeki baraj, Müslümanların barajın yapılacağı yerin konumunun ve özelliklerinin ne kadar önemli olduğunu anladığına işaret eder. Bu barajın yüksekliği yalnızca 7,5 metre olmasına rağmen taban kalınlığı 40 ila 45 metreydi. Bunun sebebi nehir tabanının yumuşak ve zayıf olması olup, bu tasarım sayesinde barajın nehirle birlikte kaymasının önüne geçilmiştir. Kret üzerinden taşan su ilk olarak dikey bir biçimde 4-5 metreden düz bir platformun üzerine düşüyor, daha sonra da baraj boyunca akıyordu. Bu sayede kret üzerinden taşan suyun enerjisi dağıtılıyordu. Taşma suyu daha sonra barajın ayağına ya da yüzeyinin hafif eğimli kısımlarına akmaktaydı. Bu şekilde, barajın tamamı bir dolu savak görevi görüyor, mansap temellerinin zarar görmesi riski azaltılıyordu. Va'di'l-Kebir nehri üzerindeki Kurtuba şehri, büyük ihtimalle bugün ayakta kalan en eski Müslüman barajına ev sahipliği yapar. 12. yüzyıl coğrafyacısı İdrîsî'ye göre bu baraj, kıptiyye taşı kullanılarak yapılmıştı ve inşaatta mermer sütunlar da kullanılmıştı. Barajın nehir üzerinde zikzak şeklinde bir çizgi izlemesi, barajı inşa edenlerin taşma kapasitesini artırmak amacıyla uzun bir kret elde etmeye çalıştığını gösterir. Nehir yatağından yaklaşık 1 metre yükseklikteki baraj kalıntıları bugün görülebilmekle beraber, ihtişamlı günlerinde 2,5 metre kalınlığa sahip olan bu barajın yüksekliği su seviyesinden 2,5 metre yüksekteydi. Böylesi devasa yapılar inşa edebilmek için Müslüman mühendisler karmaşık yer ölçme yöntemleri ve usturlap gibi aletler kullandılar ve trigonometrik hesaplamalardan faydalandılar. Bu sayede barajlar için en uygun yerleri tespit etmiş ve karmaşık kanal sistemleri inşa edebilmişlerdir. Bağdat ve çevresinde, Nevran kanalına yönlendirilen baraj suları, sulama amaçlı olarak kullanılmaktaydı. Barajlar dikkatlice kesilerek demir çivilerle birleştirilen taş bloklar kullanılarak inşa ediliyor, çivilerin girdiği delikler erimiş kurşun dökülerek sızdırmaz hale getiriliyordu. Baraj yapımında ulaşılan el işçiliği ve tasarım üstünlüğü sayesinde 7. ve 8. yüzyılda inşa edilen barajların üçte ikisi ise Cengiz Han'ın ve Timur'un istilalarından günümüze kadarki yüzlerce yıl boyunca süren çatışmalar yüzünden tahrip edilmiştir. Müslümanların değirmen çalıştırmak için depolanmış su kullanması yeşil enerjiye de yatırım yaptıklarını gösterir. Huzistan'da Ab-ı Gerger Nehri üzerindeki Pul-i Bulaiti barajındaki değirmenler, kanalın her iki yanındaki kayalara açılan tümellere kurulmuştur. Bu özelliğiyle hidroenerji barajlarının ilk örneğini teşkil eden bu uygulama, İslam dünyasındaki tek örnek de değildi. Diğer bir örnek, şehirdeki bütün evlere su temin eden elli arşın çapındaki devasa sudolabını çalıştırmak için enerji üreten Dizful'daki köprü barajdır. Buna benzer birçok hidrolojik eser günümüze kadar ulaşmıştır.

İslam uygarlığında barajlara dair 15 ilginç bilgi

BARAJLARI İLK OLARAK MÜSLÜMANLAR İNŞA ETTİ