İslam uygarlığında gerçekleştirilen teknolojik buluşlar

İspanya'dan Kuzey Afrika'ya, Orta Doğu'dan Endonezya ve Çin'e kadar üç kıtaya yayılmış olan İslam uygarlığı, tıp, eczacılık, astronomi, robotik teknoloji ve mimarlık gibi daha birçok dalın ilerlemesini sağladı. Bu dönemde geliştirilen teraziler ve ölçüm araçları, pompa düzenekleri, değirmenler, aparatlar, otomatlar ve kilitler gibi teknolojik aletler, bugün kullandığımız pek çok buluşun da zeminini hazırladı. İslam uygarlığında geliştirilen en önemli fizik aletlerinin başında teraziler gelir. Eski Çağ'da ve Orta Çağ'da ortaya çıkan terazilerin hepsi kaldıraçlı terazilerdi. Bu teraziler, yatay bir eksen çevresinde döndürülebilen bir terazi kolundan, ağırlık merkezi ekseni altında bulunan bir kaldıraçtan oluşurdu. Terazi kolunun birine tartılacak nesne diğerine ise onu tartacak olan ağırlık asılırdı. (x) İslam uygarlığında tarım, ticaret ve iktisat hakkında 20 ilginç bilgi Araplar, İslam'dan önce ve erken dönem İslam'da terazinin işlevsel bir biçimine sahiplerdi. İlk olarak Antik Yunan bilgini Arşimet tarafından formüle edilen orantı teoremi, Arap-İslam kültür çevresinde 9. yüzyıldan, belki de daha 8. yüzyıldan itibaren bilinirdi. Müslüman âlimi Sabit bin Kurra, Kitâb el Karastûn adlı kitabında bu bilgiye vermiş; eserin Latinceye çevrilmesiyle Avrupa'da dikkate değer bir etki oluşturmuştu. 12. yüzyılın başına kadar devam eden terazi ile ilgili teorik incelemelerin ve pratik başarıların daha sonraki gelişimi, Abdurraḥman el-Hazinî'nin bize ulaşan Mizân el-Hikme (Hikmet Terazisi), isimli kitabı sayesinde oldu. Bu kitap, konuya ilişkin daha önce kaleme alınmış literatür hakkında da bilgi veriyordu. Tabip ve doğa filozofu Zekeriyya er-Razi, İslam dünyasında bu teraziyle çalışmış olan ilk kişiydi. El Hazini, Mizân el-Hikme'de areometre olarak isimlendirilen, sıvıların özgül ağırlıklarını belirleyen bir aletten de bahsediyordu. Aletin mucidinin ise 3. yüzyılda İskenderiye'de yaşadığını ifade ediyordu. İslam uygarlığında 12. yüzyılda kaleme alınan anonim bir eserde ilginç bir düzeneğe yer verilmişti. İki kova zinciri ile bir pedal çarkı sayesinde bu alet, hareket ederek su çıkarıyordu. Bu düzeneğin önemli ölçüde gelişmesi ise Müslüman âlim El Cezeri sayesinde gerçekleşti. Onun tarif ettiği ve resmettiği su kaldırma makinesi, suyun gücü ile hareket eden bir düzenekti. Dere suyu bir boru aracılığıyla tekneye aktarılır oradan daha alacakta duran volana dökülür ve bir kanal içinden akardı. Akan suyun üçte biri suyu yukarıya kaldıran kovaların içine ulaşırdı. (x) Müslümanlar medeniyetin temellerini nasıl attılar? İslam medeniyetindeki bir diğer önemli keşif de değirmenlerdi. Benu Musa kardeşlerin 9. yüzyılda yazdıkları risalelerinde bir gemi değirmeninden bahsedilmişti. Coğrafyacı İbn Havkal, 10. yüzyılda Musul'da 'benzerlerinin dünyada nadiren görülebileceği' değirmenlerin olduğundan söz etmişti. Bu değirmenler İslam dünyasında yüzyıllar boyu yaygınlığını korudu. Yel değirmenleri ise İslam'dan önce İran'da yaygındı ve yel değirmenlerine dair bilgiler oldukça erken bir dönemde İslam coğrafyasına ulaşmıştı. İkinci halife Hz. Ömer zamanında yel değirmenlerine dair bir teknoloji kendisine bildirilmiş, Hz. Ömer 'Bana bildirildi ki, eğer istersem, sen rüzgâr gücü ile öğüten bir değirmen inşa edebileceğini iddia etmişsin, öyleyse böyle bir değirmen inşa et' demişti. Osmanlı astronom ve mühendis Takiyeddin, 1546'da kaleme aldığı et-Turuk es-Seniyye fi el-Alat er-Ruhaniyye adlı eserinde üç düzenekten bahsetmişti. Birincisi, buhar gücünü kullanarak hareket ediyordu. İkincisi sıcak hava türbiniyle ayarlanan bir ağırlıkla çalıştırılıyordu. Üçüncüsü ise çevirme koluyla hareket ettirilen dişli çarklar aracılığıyla işliyordu. (x) İslam uygarlığında gelişen bilim Avrupa'ya nasıl ulaştı? 9. yüzyılın ikinci yarısında Bağdat'ta matematikçi, astronom ve fizikçi olarak faaliyette bulunan Benu Musa kardeşler, mekanik düzenekler hakkındaki kitaplarında su akışını iki farklı kaynaktan sağlayan ve belirli aralıklarla dönüşümlü olarak sıcak veya soğuk su veren bir alet tanımlamışlardı. Düzeneğin sağ tarafındaki sıcak su reservuarından ve sol taraftaki soğuk su reservuarından su yatay olarak bulunan çarkın üzerine dökülüyordu. Çarkın dönüş hareketi sayesinde onun altına yerleştirilen iki farklı odacığa su akıyordu. İki farklı su nakil hattı ile kısa fasılalar halinde sıcak ve soğuk su akması sağlanıyordu. 12. yüzyılda yaşayan Müslüman deha el Cezeri, kitabının son bölümünde bir dizi mekanik araçlardan bahsetmişti. Bunlar arasında bir sandığı 12 harfle kilitlemeye yarayan şifreli bir kilit de yer alıyordu. Kapak, dört şifreli kilitle ve bir döndürme topuzuna bağlı olan iki plakadan oluşuyordu. Kilitler ancak belirli bir kombinasyon üzere ayarlanırsa ilgili emniyet pimi serbest kalıyordu. Derlenmiştir. Prof. Dr. Fuat Sezgin, İslam'da Bilim ve Teknik, Türkiye Bilimler Akademisi, Ankara, 2007.

İslam uygarlığında gerçekleştirilen teknolojik buluşlar

PEK ÇOK TEKNOLOJİNİN ZEMİNİNİ HAZIRLADILAR