İslam uygarlığında zaman hesaplamalarını sağlayan usturlaplar

Usturlap, Amerikalı astrofizikçi Dr. Williams tarafından 'dijital bilgisayarların icadından önceki en önemli astronomik hesaplama cihazı ve teleskopun icadından önceki en önemli astronomik gözlem cihazı' olarak tanımlanır. Usturlabın en eski kökenleri bilinmemektedir. İskenderiyeli Theon'un MS 4'üncü yüzyılda usturlap hakkında yazdığı bilinir; Yunanlıların bu konudaki bilinen en eski eseri 6'ncı yüzyıla aittir. Usturlap kelimesinin kökeni, Yunanca bir kelimenin Arapçaya geçmesi sonucunda ortaya çıktığı söylenen asturlab kelimesidir. Kökenleri her ne olursa olsun bu alet, namaz vakitlerini ve kıbleyi belirleyebilmek isteyen Müslüman astronomlar tarafından geliştirilerek kullanım alanı genişletilmiştir. İslam dünyasında usturlap, 1800'lü yıllara kadar popülaritesini korumuştur. En eskileri Maşallah Ali bin İsa ve Hârizmî tarafından 9'uncu yüzyılın başlarında olmak üzere usturlap üzerine yeni eserler kaleme alındı; ancak Müslümanlar tarafından yapılarak günümüze ulaşan en eski alet 10'uncu yüzyılın ortalarına ait olup Ali bin İsa'nın çırağı tarafından Bağdat'ta yapılmıştı. İspanya'da 8'inci yüzyıldan itibaren başlayan Müslüman varlığı sayesinde usturlap dâhil olmak üzere Müslümanlara ait bilgiler Batı Avrupa'ya akmaya başladı. İslam uygarlığında rasathaneler Dolayısıyla günümüze ulaşan en eski Hristiyan ya da Batılı usturlabı 13'üncü yüzyıl ve sonrasına aittir. Çok farklı tiplerde usturlaplar yapılmış olup bunlardan en popüleri gök küresinin ekvator düzlemine yansıtıldığı planisferik usturlaptır. Usturlaplar gökyüzünün iki boyutlu birer modeliydi, yani gökyüzünün belirli bir zamanda belirli bir yerde nasıl göründüğünü gösteriyordu. Bunun için, gökyüzünün görünümü usturlabın yüzeyine çizilir ve gökyüzündeki konumların kolay bulunabilmesi için işaretlenirdi. Bazı usturlaplar portatif ve avuca sığacak kadar küçükken, bazılarının çapı birkaç metreyi bulabiliyordu. Müslüman alimlerin icat ettiği astronomi aletleri Dönemin analog astronomi bilgisayarı olan usturlaplar, Güneş ve yıldızlar gibi gök cisimlerinin konumu ve zaman ile ilgili problemleri çözebiliyordu. Aslına bakarsanız Orta Çağ astronomlarının cep saatleriydi bunlar. Güneşin yüksekliğini ölçebiliyor, gündüz ya da gece saatin kaç olduğunu gösterebiliyor, gündoğumu, günbatımı ya da bir yıldızın sönmesi gibi gök olaylarının saatini bildirebiliyorlardı. Bütün bunlar, dâhice bir fikir olan usturlabın arkasına işlenen çizelgeler sayesinde mümkün oluyordu. Bu çizelgeler, zaman dönüştürme işlemleri için eğriler hakkında bilgi, Ay'ın gününü Güneş'in ekliptik üzerindeki konumuna dönüştürebilen bir takvim, trigonometrik skalalar ve 360 derecelik bir taksimat içerebiliyordu. Halife Memun'un çağının ötesine ulaşan astronomi çalışmaları Bu çizelgelerde esas alınan modele göre, Dünya küre şeklindeki bir evrenin merkezinde yer alır ve bu kürenin dışında belirli bir boylam ve zamanda duran hayali bir gözlemci yukarıdan bu kürenin üzerine doğru bakar. Astronomun elindeki usturlapta, gökyüzündeki belli başlı yıldızlar, gövde adı verilen dairesel bir yuvaya yerleştirilen delikli bir levhayla (örümcek) temsil ediliyordu. Yıldızları içeren levha delikli olduğundan, astronom bu deliklerden coğrafi konumu gösteren alttaki diğer bir levhayı görebiliyordu. Astronomun bir enlemden diğerine geçebilmesi için usturlapta böyle birkaç tane levha bulunurdu. Herhangi bir yıldızın ya da Güneş'in yüksekliğini belirlemek için levhanın arkasındaki dürbünü kullanan astronom daha sonra, ilgili saatteki gökyüzünün görünümünü elde edebilmek amacıyla delikli yıldız haritasını bu konuma gelecek şekilde levha üzerinde döndürürdü. Müslüman alimlerin geometri keşifleri Sonrasında her türden hesaplama yapılabiliyordu. Ayrıntılı astronomi çizelgeleri için ihtiyaç duyulan daha doğru gök cismi koordinatları için, usturlabın büyük kadranlar ve gözlem amaçlı halkalı küreler gibi başka aletlerle birlikte kullanılması gerekiyordu. Usturlapta hem sabit hem de hareketli parçalar bulunuyordu. Gövde örümceği (delikli yıldız haritası) yerinde tutan içi oyuk bir disk şeklindedir. Bu oyukta birbirinin üzerine yerleşik levhalar ve hareketli örümcek bulunur. Gövdenin arka yüzünde nişangâhlı cetvel ve çeşitli trigonometrik tablolar bulunur. Bu özellikleri düşünüldüğünde usturlabın grafiksel bir bilgisayar olduğunu söylemek mümkündür. Müslüman alimlerin ezber bozan astronomi keşifleri Müslümanlar küresel ve doğrusal usturlap gibi farklı türde usturlaplar geliştirmişse de bunlardan hiçbiri genel kabul görmedi. 15'inci yüzyılın sonlarında ve 16'ncı yüzyılda Portekizliler denizci usturlabını geliştirdiler. Usturlabın oldukça karmaşık bir biçimi olan evrensel usturlap, 11'inci yüzyılda Toledo'da geliştirildi ki bu, yıldız haritalarının yapımında çığır açmıştır. Bitkisel ilaçlar uzmanı Ali ibn Halef Şakkaz ve astronom Zerkâlî bu yeni gelişmede önemli rol oynadılar. Evrensel usturlap, dünyanın her yerinde kullanılabilmesi bakımından çığır açan bir buluştu. Belirli bir yer için tasarlanan, yani enleme bağlı olarak kullanılabilen normal usturlapların taşınması durumunda ise farklı enlem plakalarına ihtiyaç duyulmaktaydı. Müslüman alimlerin icat ettiği astronomi aletleri Evrensel usturlabın en önemli özelliği, stereografik izdüşümün gündönümü çizgisi düzlemine yansıtılmasında merkez olarak ilkbahar ya da sonbahar gündönümünün kullanılmasıydı. Usturlaplar, özellikle de evrensel usturlaplar, gerçekten zamanın son teknolojisiydi ve gökyüzüne hayranlıkla ve merakla bakan Müslüman astronomlar tarafından kullanılarak sürekli geliştiriliyordu. Usturlabın modern astronominin doğum yeri olan Avrupa'ya girmesi bu çalışkan bilim insanları sayesinde olmuştu.

İslam uygarlığında zaman hesaplamalarını sağlayan usturlaplar

USTURLAP NEDİR, NE İÇİN KULLANILIRDI?