İslam uygarlığındaki kütüphaneler hakkında ilginç bilgiler

◾ İslam uygarlığının ilk kitabı 7. yüzyılda ortaya çıktı. Bu kitap ise Peygamber Efendimize (SAV) vahiylerle inzal olunan Kur'an-ı Kerim'di. ◾ Sahabeler tarafından hemen ezberlenen bu ayetler, kâtipler tarafından da yaprak, bez, kemik ya da taş gibi o an bulunan herhangi bir malzeme üzerine yazılırdı. Kur'an-ı Kerim'in ilk tekmil kopyası, Hz. Ömer'in (RA) kızı Hz. Hafsa'nın (RANHA) elinde bulunuyordu. Bu ayetler sureler şeklinde düzenlenip, her bir surenin yeri ve sırası Peygamber Efendimiz (SAV) tarafından bizzat kontrol ediliyordu. Dünyayı geziyoruz: Kütüphaneler📚 ◾ İlk dönemlerde Kur'an-ı Kerim'in birkaç tane kopyası bulunmakla beraber bunlardan çoğu sahibi tarafından yazılmış açıklayıcı notlar içermekteydi. İlave yorumlar içermeyen tek bir standart nüsha oluşturması amacıyla eldeki bütün bu kopyaların toplanması ve Hz. Hafsa'daki (RANHA) orijinal haliyle karşılaştırılması gerekiyordu. ◾ Kur'an-ı Kerim'in bu nüshası Hz. Osman (RA) tarafından hazırlanması sayesinde okuma ve yazma stilleri standart hale getirildi ve yayılması kolaylaştı. Bin dört yüz yıllık Hz. Osman (RA) el yazması kopyaları bugün hala dünyanın önde gelen kütüphanelerinde bulunmakta olup Kur'an-ı Kerim'in bugünkü kopyası ise 7. yüzyıldan kalma Hz. Osman (RA) el yazmasından bire bir çoğaltıldı. 10 maddede Osmanlı dönemi kütüphaneleri ◾ Emevi dönemindeki idarecilerin Kurtuba kütüphanesinde 600000 eserden oluşan dev bir koleksiyonu bulunuyordu. 961 ile 978 yılları arasında İspanya halifeliği yapmış olan II. Hakem kitaplarla vakit geçirmeyi o kadar seviyordu ki kitapların 'tahttan bile daha büyük tutku olduğunu' söylediği rivayet edilir. ◾ Müslümanların kitaplarla sıkı bağlar kurmaları, onların aynı zamanda kütüphane kurmaya meraklı oldukları anlamına geliyordu. Halka açık özel kütüphanelerin bulunduğu büyük şehirlerin çoğunda, cami kütüphanelerinden oluşan oldukça gelişmiş bir ağ bulunuyordu. Tarihe tanıklık etmiş 5 kütüphane ◾ 8. yüzyıldan itibaren kitaplar, Müslümanlar tarafından üretilmeye başladı. Abbasi Halifesi Memun, tercümanların Yunancadan Arapçaya tercüme ettiği her kitabın ağırlığı kadar altın ödüyordu. Bu teşvik sayesinde önemli miktarda kitap üretilmiş oldu. ◾ Abbasi Halifesi Memun, ilime verdiği önem nedeniyle gelecek nesillerden Müslüman ve gayrimüslim herkesin saygısını kazandı. Abbasiler döneminde şehirlerde yüzlerce kütüphane açılmıştı. Bunlar sayesinde okuyucular binlerce kitaba erişebilmişti. Tarihin en önemli kütüphaneleri ◾ İslam uygarlığının dört bir yanından âlimleri kendilerine çeken çok saygın özel koleksiyonlar da vardı. Bu koleksiyonlardaki kitap ve el yazmaları modern kitapların ebatlarında, iyi kalitede kâğıttan ve deri ciltliydi. Halka açık kitap kütüphaneler o kadar yaygındı ki koleksiyonu olmayan cami okulu bulmak neredeyse imkânsızdı. ◾ Moğollar tarafından 1258 yılında tahrip edilmesinin öncesinde Bağdat'ta 36 kütüphane ve yüzün üzerinde sahaf bulunduğu söylenirdi. Bu sahafların bir kısmı yayıncılıkla da uğraşıyordu ve kitap kopyalayan çok sayıda hattat barındırıyordu. Benzer kütüphaneler Kahire'de, Halep'te, İran, Orta Asya ve Mezopotamya'nın önde gelen şehirlerinde de bulunuyordu. ◾ Darülkütüb (Kitap Evi) adı verilen cami kütüphanelerinde müellif ve âlimler, araştırma sonuçlarını gençler ve diğer âlimlerden oluşan topluluklara sunardı. Bu tür toplantılara isteyen herkes katılıp söz alabilirdi. Bu konuşmalar, kâtipler tarafından yazıya geçirilip kitap haline getirilirdi. ◾ Seyfiye eski ve en büyük kütüphane olmakla beraber, Tunus'ta bulunan Zeytune Camisi külliyenin kütüphanesi daha zengin içerikliydi. On binlerce kitaba sahip olan bu kütüphanenin bakımı ve zenginleştirilmesi gibi önemli bir hizmet için Hasid Hanedanlığı'nın hükümdarlarının birbiriyle yarıştığı rivayet edilir. Koleksiyonundaki kitap sayısı bir dönem yüz bini aşmıştı. Tarihin tozlu sayfalarında kalan gizemli kütüphaneler ◾ Sadece halka açık olanlarda değil kişisel kütüphanelerde de muazzam büyüklükte olanlara rastlanmaktaydı. Tarihçi Edward Gibbon, bir Müslüman hekimin kitaplardan ayrılmak istememesi ve bunları taşımak için dört yüz deve gerekmesi sebebiyle Buhara sultanının davetini geri çevirmek zorunda kaldığını anlatır. ◾ 8. yüzyılda yaşayan Müslüman felsefeci Cehiz, Bağdat'ta elli yılda fazla yaşayıp ilim tahsil ettikten ve iki yüz civarında kitap yazdıktan sonra Basra'ya döndü. Bu kitaplar arasında karıncaların sosyal yapılanması, hayvanlar arasında iletişim, iletişimi beslenme ve çevrenin etkileri gibi konularda gözlemler içeren yedi ciltlik Hayvanlar Kitabı yer alıyordı. Cahiz, 92 yaşında özel kütüphanesindeki kitapların üzerine devrilmesiyle vefat etti. Sahaf ve kitap üzerine bir sohbet ◾ Dönemin insanları kitapları o kadar seviyordu ki o güne kadar topladıkları binlerce el yazmasını herkesin faydalanabilmesi için vefat ettikten sonra cami kütüphanelerine bağışlamaları bir gelenek haline gelmişti. ◾ Kütüphanelerin önemli kaynaklarından biri de kendilerine ücretsiz konaklama, yiyecek temin eden camilere minnettarlıklarını göstermek için kitap bağışlayan gezgin âlimlerdi. ◾ Kütüphaneler oldukça gösterişli mekânlar olabilmekteydi. İran'ın Şiraz şehrindeki 10. yüzyıl külliyeleri Orta Çağ tarihçisi Mukaddesi tarafından şöyle tarif edilir: 'İçerisinde göller ve akarsular bulunan bahçelerle çevrelenmiş, üzerinde kubbeler bulunan iki kapılı, üç yüz altmış odalı yapılar... Her bir bölümde rafların üzerinde kataloglar bulunmakta. Odalar halılarla kaplanmış...' ◾ Şiraz, Kurtuba ve Kahire'deki gibi bazı kütüphaneler, camilerden bağımsız yapılarda kurulmuştu. Bu yapılar, farklı işlerde kullanılan çok sayıda odası olan geniş mekânlardı. Kitapları saklamak için kullanılan raflı galeriler, okuma odaları, el yazmalarının kopyasının çıkartıldığı odalar ve edebiyat meclisleri mevcuttu. Verimli kitap okuma teknikleri ◾ Son derece düzenli olan bu kütüphaneler, tasnifleme ve okuyucuların işini kolaylaştırma amacıyla hatasız kataloglama sistemleri geliştirmişti. Bu durum sayesinde kütüphaneciler el yazması eserlerin niteliğini kontrol edebiliyordu. ◾ Kitaplar ayrı kutularda hatta Bağdat kütüphanelerinde ayrı odalarda tasnifleniyordu. Her rafta bulunan kitap içerikleri bir kağıda yazılarak rafın dış kenarına iliştiriliyordu. Böylece okuyucular hangi eserin yarım ya da eksik olduğunu anlayabiliyordu. ◾ İnsanlar, bundan bin yıl önce de günümüzdeki gibi kitap ödünç alabiliyordu. Müslüman tarihçilerden Yakut'un rehin bırakmaksızın iki yüz cildi kütüphaneden ödünç alabildiği rivayet edilir. ◾ Kitap alınmasıyla ilgili birtakım kurallar bulunuyordu. Okuyuculardan kitaplara son derece özen göstermeleri ve kitaplar üzerine yazı yazmamaları ve kitaplarda bulunan hataları düzeltmek yerine kütüphaneciye bildirmeleri istenirdi. Ayrıca ödünç alınan kitapların belli bir tarihe kadar iade edilmesi gerekiyordu. ◾ Kütüphanelerle ilgilenme üzere hafız-ı kütüb ismi verilen kütüphane görevlileri atanırdı. Bu görev yalnızca iyi eğitimli kişilere teklif edilirdi. ◾ Kütüphane görevliliği için yalnızca olağanüstü başarı gösteren adaylar dikkate alınırdı. Kuzey Afrika'da 12 ve 13. yüzyılda hükmeden Muvahhid Hanedanlığı döneminde, kütüphane yönetimi en ayrıcalıklı devlet görevlerinden birisiydi.