İstanbul Rasathanesi'nde kullanılan en ilginç aletler

Merâga Rasathanesi'nin kuruluşundan yaklaşık 300 yıl sonra, Avrupa'da astronomi biliminin beş yüz yıllık bir resepsiyon ve özümseme evresinin ardından yaratıcılık aşamasına eriştiği bir zamanda, İstanbul'da 983/1575-1576 yılları civarında bir rasathane kurulmasına karar verilmişti. Bu rasathanenin inşası çok büyük bir ihtimalle 988/1580 yılından önce tamamlanmıştı. Osmanlı Sultanı III. Murad'a bir rasathane kurma fikrini, Kahire'den İstanbul'a göçen bilgin Takiyüddin Muhammed b. Ma'rûf er-Rassâd vermişti. Birçok değişik bilim alanıyla da uğraşmış olan bu astronom, eskimiş astronomik çizelgelerin verilerini yeni gözlemler yardımıyla güncellemeyi amaçlamış ve büyük ebatlı yeni aletlerden daha iyi gözlem sonuçları almayı umuyordu. Bu yüksek hedefi o, er-Rasad el-Cedîd («yeni astronomik gözlem») olarak tanımlamıştı. Takiyüddin bu hedefi, Arap-İslam bilimlerinin duraklama başlangıcı olarak görülen bir dönemde muhaliflerinin kıskançlıkları ve cahillikleri sebebiyle maalesef gerçekleştirememiştir. Bu büyük deneme, bilmeden ya da bilinçli olarak astroloji falı bakma girişimi şeklinde çarpıtılarak değerlendirilmiştir. Bu sultanın, çalışmalarına daha yeni başlayan rasathanenin yıkılma emri vermesine götürmüştür. Rasathanenin kurucusu Takiyüddin yaklaşık beş yıl daha yaşadıktan sonra 993/1585 yılında ölmüştür. İstanbul Rasathanesi'nin aletleri hakkındaki kitapta Halkalı Küre ilk sırada bulunmaktadır. Taşıyıcı vazifesi gören ufuk halkasının büyüklüğü için en az 4 metrelik bir çap önerilmiştir. Ufuk halkası bir yana, bu alet, öncelikle sabit yıldızların koordinatlarını belirlemeye yarayan 6 halkaya sahipti. Aletler kitabının verdiği bilgilere göre bu gözlem aracıyla çalışmak için beş kişi gerekmekteydi. 1. Hareketsiz olarak kuzey-güney halkası 2. Hareketli büyük meridyen halkası 3. Ekliptik kutupları boyunca devam eden meridyen halkası 4. Kolur halkası 5. Enlem halkası 6. İki nişangâhla donaltılmış enlem halkası İstanbul Rasathanesi çerçevesinde Güneş'in ve gezegenlerin enlem çizgisine varış yüksekliklerini bulmak için meridyen yönüne doğru bir duvar kadranı inşa edilmiştir. Büyüklüğü aşağı yukarı 7x7 metredir. Bu düzenek, 1575-1580 yılları arasında İstanbul Rasathanesi için Takiyüddin el-Mişri yönetiminde imal edilmiş aletlerin üçüncüsüdür. Rasathanenin aletler kitabı, Takiyüddin'in bunu gerçekleştirirken Şamlı bir astronomun, evvelce Merağa Rasathanesi için yeniden yapılmış ve meşhur astronom İbn eş-Şatir tarafından kullanılmış olan aletine dayandığı bilgisine vermektedir. Hiç kuşkusuz 'Şamlı Astronom' ifadesinde kasdedilen Mü'eyyededin el-Urdi'dir. İstanbullu astronomlar sahip oldukları modelin çifte kadranını bir yarım daire ile değiştirmişlerdir. Ölçüm düzeneğini taşıyan silindir biçimindeki yapı, yaklaşık 6 metre yüksekliğindeydi. Çapı bildirilmemiştir, fakat yapının yüksekliğine dayanılarak yaklaşık 5 metreyi bulabileceği tahmin edilebilir. İstanbul Rasathanesi'nin aletler kitabında dördüncü sırada sunulan gözlem aracı prensipte, Ptoleme'nin paralaks cetveliyle ilişkili görünüyor. Ama Takiyüddin'in ve beraberinde çalışanların Merâga Rasathanesi'nin daha ileri düzeyde geliştirilmiş bir aletine, «Çift Bacaklı Alet»e (el-âle zât eş-şu beteyn), dayanmış oldukları konusunda hiçbir kuşku duyulamaz. Elbette çalışma alanı ve yapının boyutları ile şekli Merâga Rasathanesi'nin araçlarından oldukça farklıdır. Merâga Rasathanesi'nin kiriş cetveli, yapısı bakımından meridyen yönünde hareket eden bir ölçüm düzeneği iken ve bunu müteakiben Güneş ve Ay'ın meridyene girdikleri sırada tepe noktası yüksekliklerini bulmaya hizmet etme hedefini karşı, İstanbul Rasathanesi'nin düzeneği Güneş ve Ay'ın yüksekliklerini belirleme ve paralakslarının ölçümleri bir yana, gece-gündüz yıldızların konumlarını gökyüzünün bütün yönlerinde gözlemlemeyi olanaklı kılmaktaydı. Ayrıca, İstanbul Rasathanesi'nin diğer bütün araçları gibi bu araç da Merâga Rasathanesi'ndeki öncülerinin iki katı büyüklüğündeydi. Resimlerden, her iki kiriş cetvelinin her iki çapraz cetvelle ve her iki detay cetvelle birlikte, yıldızlı gökyüzü gözlemlerini ufuk düzlemi üzerinde bütün yönlere doğru döndürülebilir şekilde konumlandırdığı görülmektedir. Daha alçak yükseklikteki yıldızların gözlemini sağlayabilmek için bir merdivenden yararlanılıyordur. İstanbul Rasathanesi'nin beşinci ölçüm aracı olarak, çapı yaklaşık 4,5 metre olan bir ahşap kadran gösterilmektedir. Açıkça görüldüğü üzere, skala ahşap üzerine kazınmıştır. Araç, silindir biçiminde, her iki taraftan küçülen bir başlık yoluyla bu başlık maalesef metinde tarif edilmemiş, fakat resim de görülmektedir. Alet, meridyen yönünde bulunmayan yıldızların da yüksekliklerini belirlemeye elverişli hale gelmekteydi. İstanbul Rasathanesi aletler kitabında yedinci sıradan verilen 'Kirişli Aletle'le Takiyüddin, önceleri ekinoksal halkasını geliştirmek istemiştir. Güneş'in ekinokslarda gözlemlenmesi artık ekvator halkası yoluyla olmayacaktır. Takiyüddin, ekvator halkası ve ufuk düzlemi yerine, dört bacak üzerinde yatay olarak yerleştirilmiş, güney kenarında duran aynı yükseklikte iki sütunlu dikdörtgen bir çerçeve ile iş görmektedir. Sütunlar birbirine ve çerçevenin kuzey köşelerine, kiriş işlevi gören ipler yardımıyla bağlantıya getiriliyor. İstanbul Rasathanesi aletler kitabında sekizinci sırada mucidinin Takiyüddin olabileceği el-ale el-müşebbehe bi-lmenatik adı altında bir ölçüm düzeneği verilmiştir. Bu düzenek, öncelikle Venüs'ün yarıçapını bulmak için düşünülmüştü. Daha yakından incelendiğinde, bu aletin hem işlevi bakımından hem de yapısı bakımından 'Çift Bacaklı Alet'in geliştirilmiş bir versiyonu olduğu görülür. Hareketli yapısı sayesinde, bu araç üç boyutta ölçme yeteneğine sahipti. Bu ölçek, ufuk çizgisindeki mesafeleri ölçmeye hizmet vermekteydi. Alete, dayandırılmak maksadıyla hazırlanmış bulunan iki çubuk, ölçüm sonuçlarının hemen kaybolmaması için ölçü bacaklarıyla, yani arasında yerleştirilmek suretiyle destek ödevini taşıyorlar. Prof. Dr. Fuat Sezgin, İslam Uygarlığında Astronomi, Coğrafya ve Denizcilik, Boyut Yayıncılık, s. 42-43.

İstanbul Rasathanesi'nde kullanılan en ilginç aletler

İSTANBUL RASATHANESİ NASIL KURULDU?