İstanbul'un bilinmeyen 10 eski gazetesi

Mahmud Nedim Paşa'nın sadareti döneminde, Teodor Kasap Efendi'nin 24 Kasım 1870 tarihinde İstanbul'da haftada üç gün olarak yayınlanmaya başladığı Diyojen, ilk bağımsız Türk mizah gazetesi olarak kabul edilmiştir. Logo altında ''Gölge etme başka ihsan istemem. Haftada iki defa neşrolunur'' ifade yer almıştır. Türkçe yayınından önce bir süre Fransızca, Rumca ve Ermenice olarak da yayınlanan ve Türkiye'de modern mizahın ilk örneklerinin yer aldığı Diyojen'de Ali Bey, Ebuzziya Tevfik ve Namık Kemal'in imzasız yazıları da yer almıştır. ''Genel adaba ve devlet menfaatine aykırı yayın yaptığı'' gerekçesiyle önce iki ay süreyle tatil edilen Diyojen, Mahmud Nedim Paşa'dan sonra sadrazamlığa getirilen Midhat Paşa döneminde ise, ''bazı tanınmış kimselerin namlarına ve onurlarına dokunacak isnatlar bulunduğu'' gerekçesiyle 10 Ocak 1873'te kapatılmıştır. Çıkan 183 sayı üç ciltte toplanmış ve bu süreçte gazete, geçici olarak üç kez kapatılmıştır. İstanbul'da ''Gölge Etme Başka İhsan İstemem'' alt logosuyla ve Diyojen adıyla, 28 Şubat – 18 Nisan 1998 tarihleri arasında fasiküller halinde bir mizah dergisi daha yayınlanmıştır. Turgut Çeviker'in Genel Yayın Yönetmeni Öner Ciravoğlu'nun Yazı İşleri Sorumlu Müdürü olarak gördüğü bu mizah yayını da öncülü gibi uzun süreli olmamış ve sadece sekiz sayı kadar çıkabilmiştir. II. Abdülhamid döneminde yayınlanan en önemli gazete olan Tercüman-ı gazete olan Tercüman-ı Hakikat gazetesinin ilk sayısı 26 Haziran 1878'de yayınlanmıştır. Yazdığı yazıların çokluğu nedeniyle Türk matbuatında yazı makinesi olarak adlandırılan Ahmed Midhat Efendi'nin başarılı kalemi ile hükümeti tenkit etmeden, sansasyon özelliğinde olmayan ciddi haberciliğin sayesinde devrin en uzun ömürlü ve itibarlı gazetesi olmuştur. 1883-1885 yılları arasında Ahmed Midhat Efendi'nin damadı Muallim Naci'nin idare ettiği edebi bir ilave de eklenmiştir. Bu ilave de ciddi ve eğitici bir edebiyat mecmuasıdır. Ancak eski edebiyat geleneğine bağlı olan Muallim Naci, bu konuda Ahmed Mithat'tan ihtar alınca gazeteden ayrılmıştır. Tercüman-ı Hakikat çocuklar için haftalık ilaveler de verilmiştir. Bu gazetede telif romanlar tefrika edildiği gibi Batı klasikleri de verilmiştir. Ahmed Midhat Efendi bu arada yüz elliden fazla roman ve ilmi kitap da yayınlamıştır. On dört ciltlik Avrupa Tarihi, üç cilttik Dünya Tarihi serileri, o devirde halk tarafından merakla okunmuştur. Ahmed Midhat'ın 1913 yılında ölümünden sonra gazete el değiştirmiş ve son sayısını 11 Şubat 1921'de yayınlamıştır. Ayrıca, Tercüman-ı Hakikat Gazetesi Osmanlı hükümetinin yaptığı yardımlara paralel olarak, şehir ailelerine ve yetimlerine yardım da toplamıştır. Ayrıca bu gazetede Ahmed Midhat Efendi'nin romanları olmak üzere çok sayıda roman tefrika edilmiştir. 1875'te Mehmed Efendi tarafından çıkarılmıştır. Dili ağır başlı fakat özgürdür. Yazarlarından biri olan Namık Kemal'in etkisi görülmektedir. Sadakat aynı sene içinde Mümeyyiz'in tecrübelerinden de yararlanarak ikinci bir çocuk gazetesi nüshası çıkarmıştır. Çıktığı zamanlarda üç bin okuyucusu bulunduğu tahmin ediliyor. Çıktıktan beş ay sonra sessizce kapanmıştır. 21 Ağustos 1886'da İstanbul'da ''Mizancı'' namıyla anılan Murad Bey tarafından haftalık olarak çıkarılmaya başlanmıştır. Gazetede iç ve dış politika konularına, ekonomi, eğitim ve maliyeyle ilgili çeşitli problemlerin çözümüne yer verilmiştir. Siyasi ve ekonomik özgürlüğe ilişkin yazılarının hükümetin dikkatini çekmesi üzerine Murad Bey Mısır'a kaçmıştır. İstanbul'da yayınlandığı dönemlerde Mizan, iktisadi konulara yönelmiştir. Mısır'da Murad Bey'in İstanbul'daki ilimler politikası yerine tahrikçi ve ihtilalci Murat kimliğini ön plana çıkarması ve İttihatçıların görüşlerini savunmaya başlaması önemledir. Murad Bey yazılarında, basın özgürlüğünün yasal sınırlar içinde sağlanmasından yargının ıslahına, bir danışma kurulunun oluşturulmasından sorumlu bir hükümet ve ayan meclisinin kurulmasına kadar pek çok soruna değinmiştir. Mizan 1897'de bir süreliğine kapanmıştır. Panislamist olan Murad Bey'in en büyük ideali halife aracılığıyla tüm Müslümanların yabancı boyunduruğundan kurtulup, büyük bir İslam imparatorluğu kurulmasıdır. Özellikle basın yoluyla mücadelesinde Namık Kemal'in etkisinde kaldığı ve yazılarında onu taklit ettiği görülmektedir. Mizancı Murad'ın fikir hayatının bazı dönemlerinde beliren değişiklikler nedeniyle Ahmed Rıza'yla araları açılmıştır. Bu yüzden Jön Türkler bu iki kişi etrafında toplanmıştır. Fikirlerinin değişmesi üzerine Mizancı Murad yurdu dönmüş ve Mizan'ı günlük olarak çıkarmaya başlamıştır. Murad Bey'in İttihatçılara karşı bir tutum izlemesi üzerine ve 31 Mart Olayları'ndan sonra gazete temelli olarak kapatılmıştır ve kendisi de Rodos'a sürülmüştür. Osmanlı adıyla yayınlanan birkaç gazete vardır. Bunlardan ilki, 1877'de Çaylak Tevfik ile Ahmed Midhat'ın çıkardığı ''Osmanlı menafiine hizmet eder gazetedir'' alt logolu gazetedir. 10 Ağustos 1877 ve 7 Kasım 1877 tarihleri arasında doksan sayı kadar çıkarabilmiştir. Mizan'ın kapatılmasından sonra İttihak ve Terakki'nin ilk kurucularından olan Dr. Abdullah Cevdet tarafından 1897'de tesis edilmiştir. Ancak saray bu durumdan rahatsız olmuş ve Afrika'ya gönderilen Jön Türker'in serbest bırakılması karşılığı gazetenin kapatılmasını istemiştir. Gazete bir süre kapatılmış ancak saray sözünde durmadığından yeniden çıkarılmaya başlanmıştır. Ahmed Midhat Efendi tarafından Mehmed Cevdet ile birlikte çıkarılan Devir, daha ilk sayısında kapatılmış, ancak ertesi gün Bedir ismiyle yeniden yayınlanmıştır. Bedir de 13. sayısında kapatılınca, Ahmet Midhat Efendi ve Melih Cevdet Dağarcık isimli bir dergi çıkarmışlardır. Ahmed Midhat Efendi, Servet-i Fünun dönem yazarlarındandır. Kendi evinin altında kurduğu matbaayı kısa bir süre sonra Eminönü'nde kiraladığı bir odaya taşımıştır. Edebiyatımızın ilk hikâye koleksiyonu olan Letaif-i Rivayat adlı eseriyle Kıssadan Hisse ve Hace-i Evvel isimli eserlerini kaleme almış, bu eserlerin satışıyla geçinmeye çalışmıştır. 1867'de Filip Efendi'nin idaresinde çıkartılmış bir gazetedir. Pazar günleri dışında haftada birkaç kez düzenli olmayan zan aralıklarıyla çıkarılan Mecmua-i Maarif'te eğitim, bilim ve sanat içerikli mesleki yazılar yayınlanıyordu. Tam takım halinde 3 cilttir. Necip Asım'ın anılarına göre, Filip Edendi Diyarbakır'dan İstanbul'a gelmiş, 1840'ta İngiliz William Churcill'in Ceride-i Havadis gazetesinde hamallıkla işe başlamıştır. Bir süre sonra bu gazetenin başyazarlarından, askeri okullar hitabet hocası Siret Efendi'nin özel hizmetlerine de bakan Filip Efendi, 1866'da, Ali Suavi'nin başyazarlık yaptığı ve yönettiği, Muhbir gazetesini de çıkarmıştır. Eskiden Churcill'in hizmetinde bulunan ve gazetecilik için hararetle okumaya yazmaya çalışan Filip Efendi, zekâsı sayesinde tahsilini ilerleterek Mecmua-i Maarif gibi iddialı bir ismi olan ve değerli yazılara sahip olan bu gazeteyi çıkartacak kadar iktidar kazanmıştır. Hakayikü-l Vekayi (Olayların Gerçekleri) 170 yılında Rüştü Efendi Tarafından yayınlanmıştır. 617. sayısından sonra o dönemin bir gazete mültezimi haline gelen Filip Efendi tarafından satın alınmış ve altı ay kadar yayın sürdürmüştür. Hakayıkü'l- Vekayi daha ziyade Alman-Fransız Savaşı hakkında haberler vermiştir. Recaizede Ekrem ve Kemalpaşazade Said Bey de bu gazete yazmıştır. Mizahi Letaif-i Asar ve hanımlar için ''Hanımlara Mahsus'' adlı haftalık ilaveler de yayınlanan Terakki'den sonra onun devamı niteliğindeki Hakayıkü'l-Vekayi aynı iddialı tutumunu sürdürememiştir. Ceride-i Tıbbiye-i Askeriye (Askeri Tıp Gazetesi) Harbiye Nezareti Sıhhiye Dairesi 4. Şubesi'nce 1871 yılında yayınlanmaya başlanan, Türk askeri tıp camiasının yayınladığı ilk gazetedir. Gazete, Askeri Tıb Mecmuası olarak ad değiştirmiş ve 1921-1931 yılları arasında yayın hayatını dergi biçiminde sürdürmüş; 1931-1931 yılları arasında Askeri Sıhhiye Mecmuası, 1949-1956 yılları arasında Askeri Sıhhiye Dergisi adıyla yayınlamıştır. 1956-1998 yıllarında GATA Bülteni adıyla çıkmış olup, 1998 Eylül sayısından sonra Gülhane Askeri Tıp Akademisi Bülteni adı altında neşredilmiştir. Türk tıp tarihinin en eski yayınlarından biri olan Ceride-i Tıbbiye-i Askeriye'de Asaf Derviş Paşa, Halid Şazi Kösemihal, Hulusi Behçet gibi ünlü hekimlerin araştırma ve yazıları yer almıştır. Bu matbuatın ilk yayınlanıştaki özgün adına sadık kalınarak gazete olarak sınıflandırılmıştır. Ancak 1921'den itibaren ismi değişerek ''Askeri Tıb Mecmuası'' başlığıyla yayın hayatına dergi biçiminde devam etmiştir. Şakir Efendi tarafından 1868 yılında önce büyük, sonraları küçük boyutta çıkarılmıştır. İlerleyen zamanlarda ise boyutlar düzensiz bir hal almıştır. İmtiyaz sahipleri olarak görülmektedir. Altmış altı sayı çıkarmıştır. Genel konularda haber içerikli Muhib, ciddi bir hüviyete sahipse de halkın rağbet görmemiştir. Bunun bir örneği olarak küçük boyuttaki 16. sayıda yayınlanan şu şitayişkar açıklamayı abonelerinden ödenmeyen ücretleri talep etmişlerdir. ''Gazete sahibi imtiyazının lodos rüzgârı ile tagaddi ve poyraz rüzgârı ile te'aşi eylemesi ihtimalden idüğini inkâr edenler, bulunduğu takdirde güzeran eden 1284 senesi işbu 1286 Safer'ine kadar teklif ve tekellüfü bertaraf ederek, parasız pulsuz gazete alan abonelerimize müracaatla tashih-i meseleye ibtidar eylemlerini hassaten tavsiye ve ihtar ederiz.'' Muhib, Sultan Abdülaziz'in padişahlığı yıllarında (1861-1876), Takvim-i Vekayi, Ceride-i Havadis, Tercüman-ı Ahval, Tasvir-i Efkâr gibi Türk basını tarihinde özel yerleri olan gazetelerin yanı sıra çıkartılmış daha sınırlı etkisi olan birçok ''küçük gazete''den biri olarak görülmektedir.

İstanbul'un bilinmeyen 10 eski gazetesi

DİYOJEN (1870)