İstanbul'un yedi kulesi ve ilginç öyküleri

Günümüzde, İstanbul Üniversitesi'nin Beyazıt kampüsünde bulunan kule, aslında 1749'da şehirde sık sık çıkan ve ahşap konakları küle çeviren yangınları haber vermek için yapıldı. Başta ahşap olarak inşa edilen kule 1756'daki Cibali yangınında ve 1826'daki yeniçeri ayaklanmasında zarar görünce, iki yıl sonra Sultan II. Mahmut zamanında Senekerim Balyan'a kâgir olarak yeniden yaptırıldı. İstanbul'un meşhur yangınları, bu kuleden gündüz sarkıtılan sepetlerle, gece ise fener yakılarak haber verilirdi. Beyazıt Kulesi'nden işaretleri gören İcadiye Kulesi top atışı yaparak yangını bütün İstanbul'a duyururdu. Top sesini duyan İstanbullular yangının semtini öğrenmek için 'köşklü' denilen yangın gözcülerini beklerdi. Kulenin geleneklerine göre, yangını gören nöbetteki köşklü, 'Ağa! Bir çocuğun oldu' derdi. Ağa 'Kız mı, oğlan mı?' diye sorardı. Anadolu Yakası, Beyoğlu ve Boğaz'ın Rumeli yakası yangınlar 'kız', tarihi İstanbul yarımadası içinde çıkan yangınlar ise 'oğlan' olarak anılırdı. Haberi alan ağa hemen kalkar, dolaptan bir çanak maytap çıkarıp yakarak İcadiye Kulesi'ne haber verir ve İcadiye'den yedi pare top atılarak yangın tüm ahaliye ilan edilirdi. Beyazıt Kulesi, Cumhuriyet döneminde yangın bildirmek ve meteoroloji tahminlerinin duyurulması için kullanıldı. Kule yeşilse ertesi günün yağmurlu, kırmızıysa karlı, sarıysa sisli, maviyse havanın açık olacağını müjdeledi. 1995'te son verilen bu uygulamaya 2010'den itibaren yeniden başlandı. Kule 2013'te müzeye dönüştürüldü. Dünyanın en eski kulelerinden Galata Kulesi'nin kesin yapılış tarihi bilinmese de, kulenin 507'de İmparator Justinianos'un veya 528'de Anastasios'un 'fener kulesi' olarak yaptırıldığı tahmin ediliyor. Bizanslıların Büyük Kule diye andığı Galata, 1204'deki 4'üncü Haçlı Seferi'nde tahrip edilince 1348'de yığma taşlar kullanılarak tekrar yapıldı. Yeniden inşa edildiği yıllarda, 'İsa Kulesi' olarak da anılan yapının yeni mimarları Cenevizlilerdi. İstanbul'un fethi ile Osmanlı'nın eline geçtikten sonra 1509 depreminde büyük hasar gören kule, devrin ünlü mimarı Hayrettin tarafından onarıldı. 16'ıncı yüzyılda Kanuni döneminde Kasımpaşa tersanelerinde çalıştırılan Hıristiyan esirler için hapishane olarak kullanıldı. Ardından Sultan III. Murat'ın izniyle burada müneccim Takiyüddin tarafından bir rasathane kuruldu. Tarihler 17'inci yüzyılın ilk yarısını gösterdiğinde Hezarfen Ahmet Çelebi, Okmeydanı'nda rüzgârları kollayıp talimlerini bitirip bu kuleyi gözüne kestirmişti. Hezarfen, 1638'de ahşaptan yaptırdığı kartal kanatlarını sırtına takıp Galata'dan atladığında herkesin yüreği ağzındaydı. Hezarfen'in Boğaz'ı geçerek Üsküdar'a konduğu bu zarif süzülüş, Avrupa'da da büyük ilgi görmüş; İngiltere'de bu uçuşu anlatan gravürler yapılmıştı. 17'inci yüzyılda bir süre mehter takımını ağırlayan kule, 1717′den itibaren İstanbul'da peş peşe çıkan yangınlar yüzünden yangın gözleme kulesi olarak kullanıldı. Ahalinin duyabilmesi ve yangından haberdar olabilmesi için çalınan davulların sesi kulede çınlayıp dururken o yangınların birinden Galata Kulesi de nasibini aldı ve 1797'de kulenin büyük bir bölümü yandı. 1831'de Galata başka bir yangında tekrar hasar gördü. 1875'te ise, bu kez bir fırtınada sivri külahı devrilen kule, bu felaketlerden sonra, bugünkü görünümünü 1965'te başlayıp iki yıl süren onarımla kazandı. Antik Çağ'da Arkla (küçük kale) ve Damialis (dana yavrusu) diye anılan, Üsküdar'daki Kız Kulesi'nin tarihi epey eskilere uzanıyor. MÖ 410'da Atinalı komutan Alkibiades, Asya'dan kopan bu kara parçasına, Boğaz'daki gemileri denetlemek için bir kule inşa ettirdi. Başlangıçta askeri hizmet veren kuleye daha sonra Yunanlı komutan Chares, ölen eşi için anıt mezar yaptırdı. Boğaz'ın önemli bir noktasında konumlanması sebebiyle, asırlar boyunca kaderi hep en başa döndü. 1500 sene sonra kule, şehrin savunması için yeniden önemli hale gelince 1143-1178'de hükümdarlık yapan İmparator Comnenos buraya yine kule yaptırdı ve gemilerin peşine düştü. İstanbul'un fethi döneminde Fatih Sultan Mehmet, Venediklilerin üs olarak kullandığı mekânı yıktırdı ve yerine küçük bir kale yaptırıp toplar yerleştirdi. Ancak burası savunma kalesi olmaktan ziyade bir gösteri platformuydu. Eğlenceler ve kutlamalarda şehirde çınlayan toplar buradan atılırdı. Kule 1510'daki depremde zarar görünce Yavuz Sultan Selim döneminde onarıldı. Çevresi sığ olduğu için 17'inci yüzyılda kuleye bir de fener eklendi ve burası deniz fenerine dönüştürüldü. 1719 yılında fenerdeki yağ kandili rüzgâr yüzünden etrafı tutuşturunca iç kısmı ahşap olan kule yandı ve altı yıl sonra Nevşehirli Damat İbrahim Paşa kuleyi kurşun kubbeli, fener bölümü kâgir ve camlı olarak restore ettirdi. Kız Kulesi, Osmanlı'nın çöküşünde bambaşka bir hizmet verecekti. Önce 1830-1831'deki kolera salgınında, ardından 1836-1837'deki veba salgınında karantina hastanesine dönüştürüldü ve hastalıkların kente yayılması bu şekilde önlenmeye çalışıldı. Kız Kulesi'nin Osmanlı'daki son büyük onarımı II. Mahmut döneminde gerçekleştirildi. Osmanlı-Barok tarzındaki bu restorasyonda kuleye dilimli kubbe eklendi. Ünlü hattat Mustafa Râkım Efendi'nin yazısı ile kapısına Sultan'ın tuğrasını taşıyan bir kitabe yerleştirildi. 1857'de buraya yeni bir fener yaptırıldı. Sultan II. Abdülhamid, 1876'da tahta geçtikten yedi ay sonra güvenlik gerekçesiyle Yıldız Sarayı'na taşındı, ancak Dolmabahçe Sarayı'nı kullanmayı da sürdürdü. Dolmabahçe'de, özel günler kutlanıyor, özel misafirler ağırlanıyordu. Sunduğu birçok hizmetin yanında, başta İstanbul olmak üzere Anadolu'nun pek çok kentinde yaptırdığı saat kuleleriyle bilinen Sultan Abdülhamid, Dolmabahçe'yi de unutmadı. Halkın namaz vakitlerini bilmesi, yangınlardan haberdar olması ve hava durumunu öğrenebilmesi düşüncesiyle, Saray Mimarı Sarkis Balyan kulenin inşasına başladı. 1890 yılında inşasına başlanan bu zarif yapı, hazineden ayrılan 1 milyon 215 bin 150 kuruşa, hazineden alınan parayla dört yılda tamamlandı. Sultan Abdülaziz döneminde İstanbul'da yapımına başlanan ancak Abdülaziz'in tahttan indirilmesiyle yarım kalan Aziziye Camisi'nin taşları kullanılarak inşa edildi. Yükseldikçe daralan bir şekilde düzenlendi. Barok ve Ampir üsluplar kullanıldı. Dört katlı tasarlanan yapının birinci kat cephelerinin üçünde pencere, diğerine ise kapı yerleştirildi. Kapı ve pencerelerin iki yanında çifte sütunlar bu katı süslüyordu. Deniz ve kara tarafındaki ikinci kat alınlıkların ortasına, 1882 yılında II. Abdülhamid tarafından terazi ve silah eklenerek tamamlanmış birer Osmanlı Arması mermere oyularak yerleştirildi. Kapı üstü hizasında, dört tarafına dört ayrı barometre konuldu. Barometrelerde, hava durumları 'Fırtına - Rüzgâr, Yağmur - Mütehavvil (değişken, kararsız anlamında) - Eyi hava - Sabit hava' şeklinde yazıldı. Günümüzde hâlen bu şekilde duruyor. Beşiktaş'ta Yıldız Sarayı kompleksinde yer alan Yıldız Saat Kulesi, saat kulelerine düşkünlüğü ile bilinen II. Abdülhamid tarafından 1889-1890'da mimar Sarkis Balyan'a yaptırıldı. Hamidiye Camisi'nin bahçesinde bulunduğu için Hamidiye Saat Kulesi olarak da bilinen kule, Osmanlı ve Neo-Gotik tarzda, Köşeleri kırık dört cepheli, sekizgen olarak tasarlandı. 20 metre yüksekliğindeki kulenin ilk katında dört adet yazıt, ikinci katında bir termometre ve barometre, yonca yaprağı kemerli pencerelerle süslü en üst katında ise saat odası bulunuyordu. Termometrede eski Türkçe olarak mütehavvil, rüzgâr ve yağmur gibi havanın durumu yazıyordu. Kule 21 Temmuz 1905'te II. Abdülhamid'e karşı Ermeniler tarafından Hamidiye Camisi önünde düzenlenen bombalı suikast girişiminin tanıklarındandı. Ermeni suikastçılar, 21 Temmuz 1905 Cuma günü Yıldız Camii'ne gelmişler; namaz bitince de saatli bombayı harekete geçirmişlerdi. Namaz bitiminde Şeyhülislam Cemaleddin Efendi Padişahın yanına gelmiş ve ayaküstü bir süre sohbet etmişlerdi. Abdülhamid arabasına binmeden, önceden ayarlanmış olan saatli bomba, cami dışında büyük bir gürültü ile patladı. Şeyhülislam tarafından tesadüfen birkaç dakika oyalanan Sultan, bu suretle suikasttan kurtuldu. Fakat patlayan bombanın içinde yer aldığı arabanın civarında bulunan çok sayıda insan hayatını kaybetti ve yaralandı. Sultan Abdülhamid, çıkan paniği yatıştırmak için gür sesle 'Korkmayınız, korkmayınız' diye bağırdı. Onun bu telaşsız halini görenler, askerler, subaylar hemen yerlerini aldılar. Padişah 'Telaş edilmesin. İzdihamdan kimse incinmesin' diyerek arabasına bindi. Dizginleri eline aldı. Arabayı her zamankinden daha ağır kullanarak yokuştan çıkmaya başladı. Tophane'deki Nusretiye Camisi'nin yanında yer aldığı için Nusretiye Saat Kulesi diye de bilinen bu eser, İstanbul'un bugün ayakta kalan ilk saat kulesi. Sultan Abdülmecid'in 1848-1849'da yaptırdığı Tophane Saat Kulesi'nin mimarı kesin olmamakla birlikte kaynaklarda Bali Balyan olarak geçiyor. Bu zarif eser 1913'te geçirdiği yangının ardından, 1950'lerde Adnan Menderes dönemindeki yol çalışmaları sırasında deniz kıyısındaki yerinden ayrılarak gümrük antrepoların karşısına yerleştirildi. Yukarı doğru kademeli olarak daralan, saatli bölümle beraber dört katlı bir yapı olan Tophane Saat Kulesi'nin dört cephesi de birbirine eş olarak tasarlanmış. Sadece denize bakan cephede kapının üstünde Abdülmecid'e ait tuğra bulunur. En üst katta saatler ile köşelerde kıvrımlı destekler yer alır. Ayrıca köşelerde küre biçimli taşlar zemin kattakilerden daha küçük boyutlularıyla yerleştirilmiştir. Hamidiye Etfâl Hastanesi, Sultan II. Abdülhamid'in yaptırmış olduğu hayır kurumlarından sadece birisi. Tarihimizin ilk çocuk hastanesi olan Hamidiye Etfâl, Abdülhamid tarafından sekiz aylıkken ölen kızı Hatice Sultan adına yaptırılmıştı. Kuşpalazı nedeniyle ölen Hatice Sultan'ın ardından, Abdülhamid derin bir üzüntü yaşamış ve dilinden şu sözler dökülmüştü: 'Benim çocuğum kurtulamadı. Kim bilir fakir fukaranın çocukları nasıl bakılıyor? Hiç olmazsa bir hastane yaptıralım da, benim gibi babaların kalbi yanmasın!' Hastanenin içine, İtalyan Mimar D'Aronco tarafından tasarlanan saat kulesi, 1907'de inşa edildi. Sultan aynı yıl kulenin altına mescit ilave ettirdi. Etfal Hastanesi'nin orijinal yapılarından sadece bu iki eser günümüze kalabildi.

İstanbul'un yedi kulesi ve ilginç öyküleri

YANGININ HABERCİSİ: BEYAZIT KULESİ