Kan dolaşımını keşfeden Müslüman alim

MS 2'inci yüzyılda yaşayan Yunan hekim ve düşünür Bergamalı Galenos (Galen), yaptığı gözlemlerle araştırmalarını derinleştirdi. Ona göre, kalbin sağ kısmına ulaşan kan, kardiyak bölmelerindeki görünmez gözeneklerden sol kısma geçiyordu. Burada canı oluşturmak için kanın havayla karıştığını ve daha sonra vücuda yayıldığını belirtmişti. Galenos'a göre, toplardamarların çalışma sistemi, görünmez küçük kanallarda temas haline geçtikleri zamanlar hariç, atardamarlarınkinden oldukça farklıydı. Bu açıklama, William Harvey'nin kan dolaşımı ve kalbin işlevi konusunda önemli araştırmalar yaptığı 17'inci yüzyıla kadar, yüzyıllar boyunca doğru olarak kabul edildi. Kalbin dolaşım sisteminin merkezinde olduğunu savunan Harvey, kanın vücudumuzda nasıl dolaştığını keşfeden kişi olarak tanınacaktı. Gerçekteki hikâye ise oldukça farklıydı. Zira 1924 yılında Mısırlı hekim Dr. Muhyiddin Altavi tarafından son derece önemli bir el yazması ortaya çıkarılacaktı. Almanya'daki Albert Ludwig Üniversitesi'nin tıp fakültesinde Arap Tıp Tarihi alanında araştırma yapan Muhyiddin Altavi, Berlin'deki Prusya Devlet Kütüphanesi'nde İbn Sînâ'nın Kanun'undaki Anatomiye Şerh başlığını taşıyan yedi yüz yıllık bir esere rastladı. Bu keşif ile o zamana kadar gözden kaçırılan, küçük kan dolaşımına ilişkin önemli bir bilimsel gerçek ilk defa ortaya çıktı. İbn Sînâ'nın Kanun'undaki Anatomiye Şerh adlı yazma eser, 1210 yılında Suriye'nin Şam şehrinde doğan ve ünlü Nureddin Hastanesi'nde eğitim gören İbnü'n Nefîs tarafından kaleme alınmıştı. İbnü'n Nefîs, tahsilini tamamlamasını müteakiben, Kahire'de kurulan Nasiri Hastanesi'nin başına geçmesi için Selahaddin Eyyubi tarafından Kahire'ye davet edildi. Hekimlik ve hukuk alanlarında yoğun bir mesleki kariyere sahip olan İbnü'n Nefîs, sahip olduğu ansiklopedik bilgi sayesinde çeşitli konularda bir dizi kitap yazdı. Bu kitaplar arasında Seçme (Sağlıklı) Gıdalar ve Tıp Ansiklopedisi de yer alır; ancak en tanınmış eseri İbn Sinâ'nın Kanun'undaki Anatomiye Şerh'tir. İbn Sînâ'nın Kanun'undaki Anatomiye Şerh adlı eser, bir başka entelektüel dev olan ve Batıda Avicenna adıyla tanınan İbn Sînâ'nın çalışmaları üzerine bir tartışmaydı. 980 yılında bugünkü Özbekistan sınırları içinde bulunan küçük bir köyde doğan İbn Sînâ, felsefe, hukuk ve tıp gibi birden fazla alanda uzman olan bir âlimdi. İbnü'n Nefîs'in şerhinin bu kadar ünlü olması, küçük kan dolaşımını doğru şekilde inceleyip tanımlamış olmasından kaynaklanır. Bu eserinde İbnü'n Nefîs, solunum sistemi içerisinde kalp ve akciğerlerin rolünü açıklamış ve kanın akciğerlerde atmosferden solunan havayla temasa girerek temizlendiğinin altını çizmişti. Kitabın bir paragrafında, kalbin anatomisini açıklar ve İbn Sînâ ile aynı fikirde olmadığını belirtir: 'İbn Sînâ'nın kalbin üç karıncığı olduğuna dair düşüncesi doğru değildir. Kalpte yalnızca iki karıncık bulunur ve bu iki karıncığın arasında kesinlikle herhangi bir geçit vesaire yoktur. Burada yapılan diseksiyon da bunun doğru olmadığını göstermektedir, zira bu iki odacık arasındaki septum diğer bölümlerdekinden çok daha kalındır. Bu kanın (yani sağ odacıktaki kanın) faydası akciğerlere gitmesi, akciğerlerdeki havayla karışması ve daha sonra akciğer damarından kalbin iki odacığından soldaki odacığa akmasıdır…' Küçük kan dolaşım sisteminin çalışma mekanizması konusunda İbnü'n Nefîs, bu sistemin kanın kalbin bir odacığından akciğerlere, oradan da kalbin farklı bir odacığına gitmesi esasına dayalı olduğunu belirtir. İbnü'n Nefîs'e göre, karaciğer tarafından üretilen besleyici kan, damarlar vasıtasıyla bütün organlara ve vücudun merkezi olmayan bölümlerine iletilirken; akciğerler ile alınan hava ile zenginleştirilmiş olan kan, arterler aracılığıyla vücuda dağılır. İbnü'n Nefîs'in bu alanda yaptığı yenilik, akciğerlerde havayla temizlenmek üzere kalbin sağ karıncığından gelen venöz kanın, sol karıncığa geçmeden önce akciğerlerden geçmesi gerektiğini ve bu noktada kanın arterlere geçerek arteryel kan haline geldiğini söylemesidir. İbnü'n Nefîs, kendi ifadeleriyle şu şekilde söylemektedir: '…Kalbin sağ odacığından gelen kan sol odacığa ulaşmak zorundadır, ancak her ikisi arasında doğrudan bir yol bulunmamaktadır. Kalbi ikiye ayıran kalın septumda herhangi bir delik ya da bazılarının düşündüğü gibi gözle görülür ya da Galenos'un düşündüğü gibi 'görünmez' bir gözenek yapısı bulunmaz. Öyleyse sağ odacıktan gelen kan akciğer arterinden akciğerlere akıyor, burada dağılıp hava ile karışıyor ve sonrasında akciğer damarı üzerinden kalbin sol odacığına ulaşıyor olmalıdır…' Bunların modern dile tercümesi şu şekilde olabilir: Kirli kan vena kava adı verilen büyük damar üzerinden sağ kulakçığa gelir. Kirli kanla dolan sağ kulakçık büzüşerek kanı tek yönlü bir vanadan sağ karıncığa doğru iter. Dolduktan sonra büzüşen sağ karıncık da kanı akciğerlerle bağlı olan akciğer arterine gönderir. Buradaki kılcal damarlarda karbondioksit ve oksijen yer değiştirir. Bu şekilde oksijenlenen kan akciğer damarları üzerinden kalbin sol kulakçığına ulaşır. Kanla dolduktan sonra büzüşen sol kulakçık oksijenlenmiş kanı tek yönlü bir vanadan sol karıncığa iter. Büzüşen sol karıncık, kanı aort damarına pompalar ve bu noktadan itibaren kanın vücuttaki yolculuğu başlar. Bu önemli gözlemler üç yüz yıl sonrasına, yani Bellunolu Andrea Alpago'nun 1547 yılında İbnü'n Nefîs'in yazılarından bazılarını Latinceye tercüme etmesine kadar Avrupa'da bilinmiyordu. Bunu müteakip, Michael Servetus'un 1553 tarihli Christianismi Restitutio ve Realdus Colombo'nun 1559 tarihli De re Anatomica adlı eserleri dâhil olmak üzere, bu görüngüyü açıklamak üzere bir dizi girişimde bulunuldu. Nihayet 1628 yılında Sir William Harvey küçük kan dolaşımını keşfeden kişi unvanını kazansa da İbnü'n Nefîs küçük kan dolaşımının öncüsü olmaya devam ediyor. Bu buluşun İbnü'n Nefîs'e ait olduğunun resmi olarak kabul edip açıklanması ancak 1957 yılında gerçekleşecekti. Kendisi bundan yedi yüz yıldan az bir süre önce, 1288 yılında, evini ve kütüphanesini Kahire'de yeni inşa edilen Mansurî Hastanesi'ne bağışlandıktan sonra vefat etti. Fikriyat

Kan dolaşımını keşfeden Müslüman alim

KANIN HAVAYLA KARIŞTIĞINI ANLATMIŞTI