Kimyanın temellerini atan üç İslam alimi

Kimya kelimesi dilimize Arapçadan geçmiş; Batı dillerine de yine bu dilden dönüştürülmüştür. Arapçada kelimelerden önce tanımlık ('el' ibaresinin) kullanılması sebebiyle, kimiya kelimesi 'el-kimiya' olarak söyleniyordu. Batılılar sonradan sondaki '-ya' sesini atarak kimya kelimesini el-kimi ya da Batıda bilinen haliyle alchemy olarak telaffuz etmeye başladılar. Günümüzde 'simya' olarak anlaşılan 'alchemy', dönemin Müslüman bilim insanları arasında folklorik ya da okült bir uygulama olmaktan ziyade bugünkü kimya bilimi gibi algılanmaktaydı. Müslümanlar 17'inci yüzyıla kadar bu bilimde söz sahibi olacaklardı. Müslüman kimyasının 200 yıl süren altın çağında özellikle üç kimyager göze çarpar: 722'de İran'da doğup 815'te ölen Câbir bir Hayyân; 865'te doğup 925'te ölen İranlı âlim Muhammed bin Zekeriya er-Râzi ve 801'de doğup 873'te ölen Iraklı âlim Kindi. Câbir bin Hayyân, tüm bilim insanları tarafından kimyanın tartışmasız babası olarak tanınır. Bir eczacının oğlu olan Câbir, ömrünün büyük bir kısmını Irak'ın Kufe şehrinde geçirdi ve burada kimyayı bilimsel olarak sistemleştirdi. Sürekli laboratuarda çalışan Câbir, süblimleştirme, sıvılaştırma, kristalleştirme, damıtma, saflaştırma, cıvayla karıştırma, oksitleme, buharlaştırma ve filtrasyon gibi işlemleri geliştirip mükemmelleştirdi. Şapı damıtmak suretiyle sülfirik asit üretti ve maddeleri gazlar, metaller ve mineraller olarak sınıflandırmaya başladı. Kimyasalların özelliklerini yitirmeksizin birleşerek, gözle görülmeyen element bileşikleri oluşturması hakkında da yazdı. Tüm bunlar bugün herkesin bilebileceği bir şey gibi görünse de, bundan 1250 yıl öncesi için Câbir, zamanının çok ilerisinde bir kişiydi. Ampirik çalışmaya çok önem veren bu seçkin bilim insanının en önemli araştırması asitler üzerinedir. Eski dünyada, sirkeye tadını veren asetik asitten daha güçlü bir asit bilinmemekteydi. Günümüzde kimya endüstrisinin vazgeçilmezlerinden olan sülfürik, nitrik ve nitromuriyatik asitleri keşfeden Câbir, kimyasal deney imkânını önemli ölçüde artırmıştır. Takribi 1 kilograma denk gelen ratıl ağırlık biriminden 6,480 kat daha küçük ağırlıkları ölçebilen bir hassas kantar geliştirdi ve oksitlenmenin olduğu belirli durumlarda metallerin ağırlığının azaldığını ortaya koydu. Onun çalışmaları arasında Kimyasal Özellikler Üzerine Büyük Kitap, Ağırlık ve Ölçü Birimleri, Kimyasal Bileşikler ve Boyalar gibi eserler yer almaktadır. Bu eserlerde su banyosunun ve kimyasal fırının kullanımı açıklanmakta, cıva oksit ve sülfür bileşikleri gibi önemli kimyasal maddelerden bahsedilmektedir. Câbir, Müslüman âlimlerin çoğu gibi topluma faydalı olmak istediğinden kimyanın gündelik uygulamalarına ilgi duyuyordu. İnanılmaz derecede meraklı olan Câbir, kumaş ve deri boyama, saç boyaları hazırlama, kumaşı su geçirmez yapan ve demiri koruyan cilalar yapma, cam üretiminde kullanılan manganez dioksit, altın renginde yazı yazmak için demir pirit, çini ve seramiği sırlamak için tuzlar ve asetik asidi yoğunlaştırmak için sirkenin damıtılması gibi konularda araştırmalar yaptı. Yangında yanmayan bir tür kâğıt ile gece okunabilen mürekkep dahi geliştirmişti. Câbir'in metallerinden rafine edilmesi ve çelik hazırlanması konusundaki çalışmaları döküm tekniklerinin gelişmesine katkıda bulunmuştu. Kimya teorisine en büyük katkıları arasında metallerin yapısı konusundaki görüşleri yer almakta olup bu görüşler, çok az değişiklikle modern kimyanın başlangıcı sayılan 18'inci yüzyıla kadar ulaştı. Bu araştırmaların tamamı, Irak'taki Kufe şehrinin Şam Kapısı olarak bilinen mahallesinde yapılan hafriyat çalışmaları sırasında, ölümünden iki yüz yıl sonra yeniden ortaya çıkarılan laboratuvarında yapılmıştı. Molozlardan çıkarılanların arasında bir havan ve büyükçe bir parça altın da bulunuyordu. Batıda Rhazes adıyla bilinen Muhammed bin Zekeriya er-Râzi, Sırrü'l Esrar (Sırların sırrı) adlı kitabın yazarıydı. Kitap, kimyasal maddelerin hazırlanmasından ve uygulanmasından bahsediyordu. Bu eseriyle, doğal maddelerin sınıflandırılmasında, Câbir de dâhil olmak üzere bütün seleflerinden daha büyük bir âlim olduğunu göstermişti. Tabii maddeleri mineral, nebati ve hayvansal maddeler olarak sınıflandırırken kurşun oksit, kostik sodasi ve çeşitli alaşımlar gibi yapay yoldan elde edilen maddeleri de bu sınıflandırmaya dâhil ediyordu. Râzi'den önce Câbir, mineral maddeleri (altın ve gümüş gibi) beden, (sülfür ve arsenik gibi) can ve (cıva ve nişadır gibi) ruh sınıflarına ayırmıştı. Râzî, deneylerini yazıya döküp kaydetme ve kullandığı bütün süreç ve araçları açıklama konusunda da ustalaşmıştı. Sırların Sırrı adlı eserinden, damıtma, kireçleştirme ve billurlaştırma gibi işlemlerin bundan en az 11 yüzyıl önce gerçekleştirdiğini görebiliyoruz. Râzî, tarihte ilk kez modern anlamda bir laboratuar kurarak modern kimyanın temellerini sağlam bir şekilde atmasıyla da tanınır. Pota veya beher, kabak şekilli kap, damıtma imbiği ve aktarma düzeneğine sahip imbik başlığı gibi aletler ve ayrıca çeşitli tipte fırın ve ocaklar gibi, Râzî'nin bizzat tasarladığı, açıkladığı ve kullandığı yirmiden fazla aletin birçoğu günümüzde hala kullanılmaktadır. Kindî'nin eserlerinin büyük bir bölümü Cremonalı Gerardus gibi kişiler tarafından Latinceye tercüme edilmişti; bu sebeple bugün Arapçasından çok Latincesi bulunur. Mesela Kindî'nin ilaç bileşiği kompleksinin bileşen örneklerinin özellik ve derecelerinden yola çıkılarak matematiksel yoldan elde edilebileceğini ve miktarın artmasıyla etki derecesi arasında geometrik bir ilişki olduğunu açıkladığı De gradibus adlı bir eseri mevcuttur. Kindî ayrıca Kitâb el-Kimya el-ıtr adlı eserin yazarıdır. İslam dünyasında üretilen bilginin büyük kısmı burada kalmayıp, tüm iyi fikirler gibi dünyanın dört bir yanına yayıldı. Latinceye ve hatta yerel dillere tercüme edilmiş olması, bu bilginin Avrupa'ya nasıl yayıldığını ortaya koyar. İtalyan Cremonalı Gerardus, Râzî'nin tuz ve şapların (sülfatlar) incelenmesi ve sınıflandırması hakkındaki De Aluminibus et Salibus'u gibi değerli eserleri tercüme etti. 13'üncü yüzyıl Avrupa'sının Albertus Magnus ve Roger Bacon gibi önemli bilim insanları bu çalışmalar hakkında bilgi edindiler. Roger Bacon, Arapça eserlerin Latince tercümeleri sayesinde keşfettiği kimyaya özel bir önem atfetmiştir. Arapçadan Latinceye bu muazzam tercüme süreci 12'inci yüzyılın ortasında başladı. Câbir'in eserlerinden biri olan Liber Claritatis, 13'üncü yüzyılın son çeyreğinde ortaya çıktı. 1300'lü yıllarda, Câbirîn bir diğer eseri olan Summa Perfectionis Magisterii (Mükemmeliyetin Toplamı) Latinceye tercüme edildi. Bu kitap genellikle dört çalışma ile birlikte anılır: De investigatione perfectionis (Mükemmeliyetin Araştırılması); De Inventione Veritatis (Doğruluğun Keşfi); Liber Fornacum (Fırınlar Kitabı) ve Testamentum (Ahit). Bu eserler, 15. ve 17. yüzyıllar arasında çoğunlukla tek cilt olarak bir arada basılıyordu. Kısaca Summa olarak bilinen bu yazmalar bütünü o kadar etkili oldu ki, Orta Çağ Avrupa'sının yegâne kimya ders kitabı haline geldi. Genel kimya literatürünün bu elkitabı yüzyıllar boyunca rakipsiz kalacaktı. Bin yıl öncesinin bilim insanlarını köhne kulelerinin tepelerindeki karanlık ve tozlu odalarında fokur fokur kaynayan kazanların başında tuhaf karışımlar hazırlayan kişiler konumuna düşürerek tahayyül etmek bugün bize kolay geliyor. Oysa gerçekte bu insanlar, bilimselliğe ve deneysel bulgulara son derece önem veren, günümüzün modern laboratuvarlarında gelecek nesiller için çalışan modern bilim insanlarına eşdeğer kimselerdi.

Kimyanın temellerini atan üç İslam alimi

ARAPÇADAN BATI DİLLERİNE ‘KİMYA’