Kitaplara giydirilen zarafet: Osmanlı'da cilt sanatı

Bir mecmua veya kitabın yapraklarını dağılmadan ve sırası bozulmadan bir arada tutabilmek için yapılan koruyucu kapağa cilt adı verilmektedir. Arapça 'deri' anlamına gelen bu ismin, genellikle ciltlerin bu işe en uygun malzeme olan deriden yapılmaları sebebiyle verildiği bilinmekteydi. Ciltçilik, tomar (rulo) şeklinde olan kitapların yerini Romalılar devrinde yaprakları dikdörtgen biçiminde kesilmiş kodeksin (mushaf) almasıyla ortaya çıktı. Ele geçmiş en eski cilt kapakları IV. yüzyıla ait olup papirüs üzerine sade ve gösterişsiz bir şekilde meşin kaplanarak yapıldı. Yazma eserler hakkında bilmeniz gereken 20 terim Fikriyat'ın değerli yazarı Uğur Derman'ın hat sanatı ile ilgili yazılarına ulaşmak için tıklayınız. İslam cilt sanatına dair bilinen en eski örneklerin Mısır ve Tunus'ta Tolunoğulları (868-905) dönemine ait olduğu tahmin edilmektedir. 10-13. yüzyıllar arasında yapılan bütün İslâm ciltleri arasında büyük benzerlikler görüldü; bu durum 14. yüzyılda da kısmen devam etti. Türklerin İslâmiyet'e geçmeye başlamalarıyla birlikte cilt sanatı da büyük bir gelişim göstermişti. Müslümanların vahiy ekseni etrafında kitaba ve yazıya mukaddes bir önem atfetmeleri, ilâhi kelâm olan Kur'an-ı Kerim'in kitap haline getirilerek tüm insanlığa ulaştırılması ihtiyacını belirlemişti. İşte bu anlayış ilâhi kelâmın en güzel şekilde yazılmasını telkin ederek, hüsn-ü hat sanatının; en güzel şekilde tezyin edilmesini telkin ederek de, tezhip ve cilt sanatının oluşmasına zemin hazırlamıştı. Osmanlı döneminden eski İstanbul fotoğrafları Müslüman sanatkârlar, İslam coğrafyasındaki ilmî hareketlilik içerisinde, yazmaların kapaklarına mücerred bir medeniyet nakşetmişlerdi. Bu durum Taşkent, Buhara, Herat, Semerkant, Tebriz, İsfahan, Bağdat, Şam, Mekke, Medine, Kahire, Endülüs, İstanbul gibi ilim merkezlerinde farklı yüzyıllarda meydana gelmiş muhtelif üslûplarla karşımıza çıkar. Hatayî ,Herat (Herat, Şiraz, İsfahan), Arap ( Halep, El-Cezire), Rumî (Selçuk), Memlûk (Mısır), Türk (Diyarbakır, Bursa, İstanbul), Magrıbi (İspanya, Fas), Lâke (İran, Hint) belli başlı cilt üslupları olarak kaynaklarda geçmektedir. Uygurlar, Emeviler, Abbasiler ve Memlükler'den sonra, Selçuklularla Anadolu'ya intikal eden cilt sanatı gelişimini her geçen zaman diliminde sürdürmüştü. Geçmişin temaşası: Kaybolan Osmanlı meslekleri Selçuklular sanat alanındaki başarılarını ciltçilikte de gösterdiler. 11. yüzyıldan itibaren Anadolu'ya hâkim olan Selçuklular, burada 11 ve 13. yüzyıllarda çok güzel ciltler meydana getirmişlerdir. Osmanlı ciltçiliğine başlangıç olarak kabul edilen Anadolu Selçuklu ciltçiliğinin en erken örneği 12. yüzyıl sonlarına aitti. Kahverengi deriden yapılan Selçuklu ciltlerinde, genellikle yuvarlak şemse içinde Rumilerden oluşan kompozisyonlar görülüyordu. Rûmî denilen Anadolu Selçuklu cilt üslûbu, 13. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Memlükler'de, 14. yüzyıldan itibaren de İlhanlılar'da ve Karamanoğulları başta olmak üzere Anadolu beyliklerinde devam etmiş ve aynı zamanda Osmanlı cilt sanatına geçişi de sağlamıştı. Tüm cihana hükmeden Osmanlı padişahlarının bilinmeyen meslekleri 15. yüzyıl, Anadolu Selçuklu cildinden Osmanlı cildine geçiş devriydi. Türk cilt sanatı, en mükemmel çağını Osmanlı döneminde yaşamıştı. Bu dönemde özellikle İstanbul'un fethiyle birlikte, Fatih Sultan Mehmed tarafından İstanbul merkezli olarak tüm Osmanlı muhitlerinde başlatılan kültürel ve sanatsal açılımlar önem arz ediyordu. 16. yüzyıldan itibaren klasik Osmanlı ciltçiliği Türk ve İslâm cilt sanatının en büyük temsilcisi oldu ve bu durum 20. yüzyıla kadar sürdü. Sanat tarihinin büyük birliği: Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Anadolu Selçuklu tesirinin açıkça görüldüğü Osmanlı ciltlerinin ilk örnekleri Fatih Sultan Mehmed zamanından kalmaydı.Kitap sanatlarına da oldukça meraklı olan Fatih Sultan Mehmet, şöhretli ressamlarla, Edirne ve Anadolu'nun en hatırı sayılır hattat, müzehhip ve nakkaşlarını getirterek sarayda bir nakkaşhane kurdurmuş, bu nakkaşhanenin başına da dönemin ünlü nakkaşı Baba Nakkaş'ı getirmişti. Nakkaşhâne, Anadolu Selçukluları'ndan beri süregelen bir gelenekti. Özellikle hükümdar saraylarında görülen bu geleneği Osmanlı sultanları da devam ettirmişlerdi. Edirne ve İstanbul merkezli faaliyet gösteren nakkaşhâneler özellikle saray eşrâfına hat, minyatür, tezhip ve cilt sanatının en güzel örneklerine sahip pek çok nadide yazma eser takdim etmişlerdi. Osmanlı'dan günümüze 15 minyatür sanatçısı Fâtih'in özel kütüphanesi için yazılan kitaplar hattıyla, tezhibiyle, cildiyle, hatta kâğıdıyla Türk kitap sanatında o devre damgasını vuran başlı başına bir üslûp oluşturarak yeni bir sanat çığırı açmışlardı. Bu döneme ait ilk örneklerden birinin kapağında yer alan kabartma motiflerin altınlanıp teberle taranması suretiyle yapılmış süsler, o asırda eşine başka bir millette rastlanmayan sanat eseri niteliğinde ciltlerin meydana getirildiğini göstermekteydi. Bazı kapak içlerinin yapılışında da değişik bir teknik uygulanmıştı. Bu teknik dış kapağın zıddı bir renkte olan iç kapak derisinin boya veya altınla süslenmesiydi. Ayrıca katı' tarzı iç kapaklar da bulunmakta, ancak bunların Timurlu ve Safevîler'inkiler gibi çok renkli olmayıp zeminde bir veya iki renk ihtiva ettikleri görülmekteydi. Fâtih döneminin ciltleri Timurlular, Karakoyunlular, Akkoyunlular ve Memlükler'in son devirlerinde yapılanlarla benzerlik gösterirse de üslûpları farklıydı. Bu dönemde Osmanlı ciltçiliği kendine özgü nitelikler geliştirmeye başlamıştı. Siyah, kahverengi, kırmızı ve vişne renkleri daha çok tercih edilirken şemseler çoğunlukla oval ve salbekli olarak hazırlanıyordu. Aynı zamanda Şemse ve köşebentlerde stilize motifler görülüyordu. Fâtih devri Türk cildi için bir yükselme çağıydı ve ilk ciltçilik teşkilâtı da bu yükselmeye paralel olarak II. Bayezid zamanında kurulmuştu. II. Bayezid döneminde, cihar-guşe[çarkuşe] olarak adlandırılan iki renkli, küçük kareli ipekli kumaşlardan yapılmış ciltler görülmekteydi. Bu dönemde deri ciltlerin renkleri, yapımı ve bezemedeki işçiliğin kalitesi göz alıcıydı. Şemseli, salbekli, köşebentli klasik kompozisyonda ciltler bordürlerle çevreleniyordu. 16. yüzyıl, Osmanlı Devleti'nin her sahada olduğu gibi cilt sanatında da en muhteşem çağı olmuş ve bu yönden de klasik dönem adını almıştı. Ciltteki bu gelişme biraz da 16. yüzyılın başlarından itibaren her renk deriyi üretebilen Osmanlı dericiliğinin gelişmesine bağlıydı. Belirli üslûpların doğduğu bu dönemde tezyinat İran ciltlerinin aksine bütün sathı kaplamıyordu. Alttan veya üstten ayırma şemselerle cilde sade bir güzellik verilmişti. Bu asırda şemseler sadece ovaldi. XV. yüzyıl ciltlerinde olduğu gibi kabartma şemse ile köşebentlerin arası çoğunlukla boş bırakıldığı halde bazan bunların aralarının kabartma veya halkâr tarzında motiflerle doldurulduğu mülemma' şemseler de yapılmıştı. Bu dönemde meydana getirilen deri görünümlü kumaş ve kumaş görünümlü deri cilt kapakları özellikle dikkat çekicidir. Kapak içleri 15. yüzyıl geleneğini devam ettiriyordu. Bu asırda aynı zamanda bordürler daha genişlemiş ve içlerine yuvarlak veya oval kartuşlar konulmuştu. Süslemelerde 15. yüzyıl motifleri de kullanılmakla birlikte daha çok klasik devrin bütün sanat kollarına hâkim olan stilize nar çiçeği, altılı çiçek, çintemani-bulut ve bilhassa tırtıllı yaprak görülüyordu. 17. yüzyılda imparatorluğun duraklamasına paralel biçimde diğer sanat kollarında olduğu gibi ciltçilikte de bir duraklama hissedildi. Teknikte bir değişiklik olmamasına rağmen gerek kompozisyonlarda gerekse motiflerin işlenmesinde bâriz bir gerileme görülmekteydi. Kapakların bir kısmında köşebent ve bordürler kalkmış, şemseler dikdörtgen karakterli bir hal almışken bir kısmında da oval şemseler yapılmış, kenarına bordür yerine kalınca zencirek çekilmişi. Klasik forma sadık kalan örneklerde ise salbekler iyice büyüyerek köşebentlere yaklaşmıştı. Burada şemse ve köşebentlere işlenen motiflerle bordürlerin motifleri arasında bir âhenksizlik mevcuttu. Bu asırda genel olarak işçilikte de bir gerileme olduğu görülüyordu. Fakat her şeye rağmen bu asrın cildi renk anlayışı itibariyle asaletini muhafaza edebilmiş, altın ve muhtelif çiğ renkleri rastgele kullanarak zevksizliğe düşmemişti. 18. asırda aradaki duraklama devrinden sonra yine klasik devrin güzel örneklerine dönülmüş ve III. Ahmed zamanında (1703-1730), özellikle Sadrazam Nevşehirli Damad İbrâhim Paşa'nın teşvik ve desteğiyle çok güzel eserler meydana getirilmişti. Bu dönemde klasik üslubun yanı sıra başka teknik ve üslûplarda da ciltler yapılıyordu. Lake ciltler. 16. yüzyılda bazı güzel örnekleri görülen ve 17. yüzyılda diğer cilt türleri gibi duraklama dönemi geçiren lake ciltler, 18. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren bol ve çeşitli örnekleriyle tekrar ortaya çıkmıştı. 18. yüzyılda ciltlere şükûfe üslubunda çiçek motifleri hâkimdi. Lake ve gerçekçi motiflerle bezeli ciltler ile yekşah ciltler yaygınlaşmıştı. Klasik gül, karanfil, lale, nar çiçeği motiflerine haşhaş, nilüfer, sümbül çiçekleriyle buketler eklenir.Bu cildin en büyük ustasının Ali Üsküdârî olduğu kabul edilir. 19. ve 20 yüzyılda klasik tarz deri kapak yapımı çok kötü örneklerle devam ederken 18. yüzyılın yekşah ve barok-rokoko ciltleri daha fazla rağbet görmüştü. 19. yüzyıl ciltlerinde görülen, Barok ve Rokoko etkisi, Türk cildinde eski özelliklerin yitirilmesine neden olmuştu. Bu yeni usullerin klasik üslûpla aralarındaki bağı tamamen kopardığı son devir Türk ciltleri için herhangi bir üslûp ve mektepten söz etmek mümkün değildi. Cilt kapaklarındaki süslemeler bazan eski Türk motifleriyle yapılmış, çoğunlukla da Alman ve Fransız ciltlerinin etkisinde kalınmıştı. Bu son dönemde çok defa büyük preslerle modern aletler kullanılarak yapılan ciltlerde şu çeşitler görülmektedir: Deri aplike, deri röliyef, lake, yarım deri-cilt bezi, yarım deri-ebrulu veya batikli, sunî deri, kâğıt kaplı. Günümüzde ciltçilik sanatı hâlâ geleneksel yöntemlerle sürdürülmekle birlikte teknolojinin gelişmesiyle seri üretim ciltler de yapılmaktadır.

Kitaplara giydirilen zarafet: Osmanlı'da cilt sanatı

CİLTÇİLİK NASIL ORTAYA ÇIKTI?