Soğuk Savaş Döneminin Ekonomik Stratejisi: Marshall Planı nedir?

◾ Marshall Planı, II. Dünya Savaşı sonrasında ABD tarafından Avrupa ülkelerine sunulan bir ekonomik yardım programıdır. ◾ II. Dünya Savaşı sonrasında 1947'de önerilmiş ve 1948 ile 1951 yılları arasında uygulanmıştır. Bu paketten 16 Avrupa ülkesi faydalanmıştır. Bu yardım planı ABD'ye toplamda 15 milyar dolara mal olmuştur. ◾ 'Avrupa Kalkınma Programı' (European Recovery Program) resmi adı olsa da dünya genelinde ABD Dışişleri Bakanı George Marshall'a ithafen 'Marshall Planı' olarak bilinir ◾ ABD'nin askeri ve siyasi alanını temsil eden Truman Doktrini'nin ekonomik ayağı olarak kabul edilir. ◾ Marshall Planı'nın görünürdeki temel amacı, Avrupa ülkelerinin ekonomilerini yeniden inşa etmelerine, hükümetlerini istikrara kavuşturmalarına ve yaşam standartlarını iyileştirmelerine yardımcı olmak için mali ve teknik yardım sağlamaktı. ◾ Bu amaçla 16 Avrupa ülkesine 13 milyar doların üzerinde ekonomik ve teknik yardım sağladı. Bu yardım hibeler, krediler ve altyapı geliştirme, ticaret ve sanayiye yönelik kaynaklar şeklinde geldi. ◾ İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra Avrupa, geniş çaplı yıkım, ekonomik istikrarsızlık, gıda ve temel ihtiyaçlar temini sorunlarıyla ve komünist etki tehdidiyle karşı karşıya kalmıştı. Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa'daki bu ekonomik ve siyasi istikrarsızlıktan endişe duyuyor, komünizmin bölgede yayılmasını önlemek istiyordu. ◾ Sovyetler Birliği'nin bölgedeki hakimiyetinden duyduğu bu endişe sonucunda ABD Kongresi, Avrupa devletlerini içinde bulundukları durumdan ekonomik bir yardım programıyla kurtarmayı amaçlamıştır. ABD bunu yaparak ekonomik refahı, siyasi istikrarı teşvik etmeyi ve komünizmin yayılmasını caydırmayı umuyordu. ◾ Marshall Planı, Avrupa'daki devletlere geri ödemesi olmayan bir hibe programı adı altında verilmişti. Ancak bu programa dahil olmak için istenilen bazı koşullar söz konusuydu. ◾ Yardımı alabilmek için Avrupa ülkelerinin birbirleriyle ve ABD ile iş birliği yapmalarını koşulu en önemli şarttı. Ayrıca, istikrar ve büyümeyi teşvik etmeyi amaçlayan ekonomik reformları uygulamaya karar vermeleri gerekiyordu. ◾ Marshall Planı, amacına ulaşması bakımından geniş çapta başarılı bir proje olarak tarihe geçmiştir. Özellikle Batı Avrupa'nın ekonomik toparlanmasını hızlandırmaya ve istihdam yaratmaya büyük ölçüde destek olmuştur. ◾ Batı Avrupa ülkelerindeki ekonomik durum 1952 yılına gelindiğinde büyük ölçüde savaş öncesi seviyelere ulaşmıştı. ◾ Toplamda 15 Avrupa ülkesinin faydalandığı bu programa Türkiye 16. ülke olarak dahil edilmiştir. Türkiye dışında bu programdan faydalanan diğer ülkeler şunlardır: Almanya, Avusturya, Belçika, İngiltere, Danimarka, Fransa, Hollanda, İrlanda, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Norveç, Portekiz, Yunanistan. ◾ Marshall yardımından en fazla pay alan ülkeler İngiltere (%24) ve Fransa (%21) oldu. Türkiye, %3 oranındaki miktarı Danimarka, İzlanda, İrlanda, Norveç, Portekiz, İsveç ile paylaşmıştır. ◾ Sovyetler Birliği'nin Molotof Planı, 1947'de Doğu Avrupa'da Sovyet etki alanındaki ülkelerin yeniden inşasını desteklemek amacıyla başlattığı bir yardım programıdır. Ekonomik ve siyasi kapsamlı programla SSCB'nin Avrupa üzerindeki kontrolünü kaybetmemesi amaçlanmıştır. ◾ Doğu Avrupa ülkelerinin siyasi nedenlerle Sovyet etki alanını terk etmemesi planlanır. Marshall Yardımı'nın Sovyet versiyonu olarak da görülebilecek olan Molotof Planı, Sovyet Dışişleri Bakanı Vyacheslav Molotov tarafından önerilmiştir. Sovyetler Birliği, 1947'de Marshall Planı'nı reddederek yerine kendi yardım programını önerdi. Aşağıda belirtilen ülkeler bu kapsamda plana dahil edilen ülkelerdir: ▪ Sovyetler Birliği ◾ Bu planın en önemli siyasi sonucu, komünizm karşıtı bir Avrupa'yı şekillendirmesidir. Fransa, İtalya gibi komünizm tehdidi altındaki ülkelerde sağ görüşlü partiler güçlenmiştir. ◾ ABD bölgesel güç olmaktan çıkıp küresel güç olarak hakimiyetini genişletmiş ve birçok ülkeyi ekonomik ve nüfuz açısından yanına çekmiştir. ◾ Marshall Planı'nın sağladığı başarıdan sonra Afrika, Asya ve Latin Amerika üzerinde de benzer planların hazırlanması ve uygulanmasına karar verilir. Bu sayede, tüm dünyada ABD hegemonyası hızla artacaktır. ◾ Türkiye-ABD arasında bir yakınlaşmaya neden olan bu proje, Türkiye'nin ABD'den almış olduğu ilk direkt nakit yardımı olarak tarihte yerini alır. II. Dünya Savaşı'na katılmamış olmasına rağmen bu destekten faydalanmasının nedeni, kapıdaki SSCB tehditidir. ◾ 1948-1959 tarihleri arasında Marshall Planı kapsamında Türkiye'ye 1 milyar 207 milyon 434 bin dolara varan yardım yapılmıştır. Bunların bir kısmını nakit diğer kısmını ise teknik yardımlar içermiştir. 1962'ye kadar alınan yardım miktarı 1,5 milyar dolar civarındadır. Üçte ikisi hibe, üçte biri borç olarak verilmiştir. ◾ Türkiye'nin Marshall Planı'na dahil edilmesi ABD'nin Truman Doktrini kapsamında son derece önemli bir meseledir. SSCB ile Yunanistan arasında bir tampon vazifesi gören Türkiye'nin, Yunanistan'da olası Sosyalist rejimin güçlenmesini önlemesi bakımından jeopolitik önemi artmıştır. ◾ 8 Temmuz 1948'de TBMM'de onaylanan 5253 numaralı yasa ile anlaşmanın maddelerine bakıldığında kontrolün ABD'de olduğu görülmektedir. Anlaşmanın daha ilk maddesi, 'Türkiye'nin talep edilen yardımlar ABD'nin şartları çerçevesinde ve son verme hakkı saklı tutularak verilecektir' şeklindedir. Madde şöyle devam eder, 'Türkiye'nin elindeki kaynaklar hükümet tarafından hazırlanan projelere uygun olarak kullanılacak, ABD'nin ihtiyaç duyduğu ürünlerin temin edilmesi garanti edilecektir.' ◾ Marshall Planı kapsamında yapılan antlaşma, 30 Haziran 1953 tarihine kadar yürürlükte kalacak, taraflardan birisi en az altı ay önceden aksi bir talepte bulunmazsa devam edecektir. Marshall Planı yayın yoluyla tanıtılacak ve planın propagandası yapılacak, Türkiye yapılan yardımlar, alınan hizmetler ve bunların sonuçları hakkında belli aralıklarla ABD'ye rapor sunacaktır. ◾ Türkiye'ye yapılan direkt yardımlar aslında dolaylı bir yardımdır. Yapılan nakit dolar yardımının nerelere harcanacağına yine ABD karar verir. ◾ Yapılan antlaşma gereği bu direkt yardımlar, yalnızca ABD'den mal ve hizmet almak için kullanılacaktır. İkinci yardım şekli ise tiraj hakkı suretiyle çeşitli Avrupa'dan Türkiye'ye sağlanan satın alma imkânlarıdır. ◾ Türkiye'nin ağır sanayi yatırımları için yardım talepleri desteklenmezken, hafif sanayi yatırımları desteklenmiş ve yardımlar bu alana yönlendirilmiştir. Yardımların harcandıkları yerler en çok tarım, madencilik ve yol inşası alanında olmuştur. ◾ Dönemin Başbakanı Adnan Menderes karayolu politikaları hakkında şu yorumda bulunmuştur; 'Bu yol şebekesi sayesinde Türkiye'nin en başta savunma ve ekonomisinin büyük gelişmeler göstereceği muhakkaktır. Türkiye'nin en başlıca davası yoldur. Bu sayede hem Türk ordusu daha büyük bir seyyaliyet kazanacak, istihsal büyük merkezlere daha kolay yetişebileceği için inkişaf edecek, sıhhat ve sosyal işler çok daha kolaylaşacaktır.' Editör yorumu Marshall Planı, Amerika Birleşik Devletleri açısından son derece faydalı bir program olarak kabul edilir. Ancak, Türkiye'nin bu plan kapsamındaki etkileri daha karmaşıktır. Planın Türkiye üzerindeki etkilerini anlamak için birkaç önemli noktayı göz önünde bulundurmak önemlidir. ☑️ Marshall Planı, Türkiye'ye ekonomik yardımlar sağlamış ve bu yardımlarla modern tarım aletleri ve yöntemleri gibi kaynaklar sunmuştur. Bu, ülkenin tarım sektöründe verimliliğini ve ihracatını artırmasına yardımcı olmuştur. Ayrıca, ulaşım altyapısının geliştirilmesi de ticaretin artmasına katkı sağlamıştır. Ancak, Türkiye'ye yapılan yardımların tarım ve ulaşımla sınırlı kalmış olması ve daha fazla endüstrileşme fırsatının elde edilememiş olması eleştirilmesi gereken bir durumdur. Planın öncelikli hedefi Batı Avrupa'nın yeniden sanayileşmesiydi ve Türkiye'nin bu alanda aynı seviyeye ulaşması beklenmemişti. Bu nedenle, Türkiye daha çok tarım ve hayvancılık gibi sektörlere yönlendirilmiş, özellikle Avrupa'nın tarım ambarı haline gelmiştir. Bunun sonucunda, Türkiye ekonomik olarak daha az kazançlı bir yola girmiş ve yüksek teknoloji ürünleri üretme potansiyelini gerçekleştirememiştir. Aynı zamanda, ABD ve Avrupa ülkelerinden yüksek kaliteli ürün ve mal ithal etme alışkanlığı kazanmıştır. Bu da, Türkiye'nin kendi teknolojik bağımsızlığını geliştirmesinin önüne geçmiştir. ☑️ Sonuç olarak, Marshall Planı'nın Türkiye Cumhuriyeti üzerindeki etkisinin fayda/zarar dengesinin tespiti bir hayli karmaşıktır. Tarım ve ticarette bir miktar gelişmeyi desteklemiş olsa da Türkiye'nin endüstriyel ve teknolojik gelişimini sınırlamıştır. Ayrıca, dış borçlanma alışkanlığını artırmış ve ekonomik bağımsızlığı zorlaştırmıştır. Bu dönem incelendiğinde, 1961'den 2013'e uzanan süreçte Marshall Planı'nın Türkiye Cumhuriyeti'ne olan etkilerine farklı bir perspektiften bakılabilir. X Halil İbrahim Kutlu