Mihrişah Valide Sultan'ın çeşmeleri

Eyüp'te cülus yolu üzerinde Mihrişah Valide Sultan Külliyesi'nin sebiline bitişik olarak yer alan çeşmeler, bulunduğu mevki dolayısıyla gravür ve eski resimlerde sıkça görülür. Çeşme ve sebil Osmanlı mimarisinde barok üslubunu yansıtır. Sütunlarla bitiştirilmiş çeşme, zengin işlemelerle süslü olup üst kısımda barok usulünü yansıtan saçaklar mevcuttur. Kemerin üst kısmında çeşme çerçevesini de içine alacak şekilde yapraklar uzanmakta, yaprakların ortasına ise istiridye kabuğu yerleştirilmiştir. Dekoratif kemerler arasında kitabe için ayrı bir yer yapılmış olup ayna taşı kısmında ise istiridye kabukları göze çarpmaktadır. Katmanlar halindeki bu işleme, lüle taşı kısmına kadar inmekle birlikte çeşmenin yalak ve testi seti kısmında diğer kısımlara oranla daha sade bir tarzda süsleme tercih edilmiştir. Sağ tarafta bulunan çeşmede istiridye kabuğunun tepede yer aldığı görülmekle birlikte, çevresinde bitkisel tezyinlerin yer aldığı yapının ortasında, yine alt ve üst kısmında istiridye kabuğu motifi bulunan bir rozet içerisinde ''Mâşaallâhu kâne'' ibaresi görülmektedir. Alınlık kısmının altında ise yine istiridye kabuğu ile tezyin edilmiş iki bölüm arasında yer alan ''Ve mine'l-ma'i külle şey'in hayy'' lafzı görülmektedir. Bir diğer alınlığında ise en tepede istiridye kabuğu yer almaktadır. Bu bezemenin altında da bitkisel tezyinlerin altında istiridye kabuğu ile alttan ve üstten çerçevelenmiş bir rozet bölümü yer almakta ve bu bölümde, ''Mâşaallâhu kâne'' ibaresi görülmektedir. Alınlığın altında, yine sağ ve sol tarafta istiridye kabuğu motifleri buluna bir kitabe bölümü yer alır. Bu bölümde 'Ve sekâhüm Rabbühüm şerâben tahûrâ' ayeti göze çarpmaktadır. Eyüp'te Bostan İskelesi yolu üzerindeki Mihrişah Valide Sultan Külliyesi içerisinde bulunan çeşme, 1210 (1796) yılında Mihrişah Valide Sultan tarafından yaptırılmıştır. Çeşmeler Mihrişah Valide Sultan Türbesi'nin giriş kapısının iki yanında yer almaktadır. Çeşmelerin her ikisi de birer sütun içerisinde olup en tepesinde akantüs motifinin yer aldığı bir kabartma bölümü yer alır. Bu kısmın alt bölümünde iç içe geçmiş istiridye kabuğu motifi bulunmaktadır. Bu bölümün altında da oval bir bölüm bulunmakla birlikte ayna taşının bulunduğu bölümün en tepesinde yine istiridye kabuğu motifi bulunmaktadır. Çeşmenin üzerinde yer alan en üst sütunun bulunduğu dikdörtgende iki kabartma arasında bir kabartma bulunmaktadır. Sağ ve sol tarafta S kıvrımlı motifin ortasında yer alan motifin tepesinde istiridye kabuğu göze çarparken bu rozetin içerisinde ''Muhammedun Resûlullah'' lafzı yer almaktadır. Diğer tarafta yer alan sütunun üzerinde ise 'La İlahe İllallah' lafzı yer almaktadır. Sultan III. Mustafa'nın hanımı, Şehzade Selim ve Şah Sultan'ın annesi olan Mihrişah Valide Sultan tarafında 1220'de (1805) inşa ettirilen çeşme, Sarıyer'de Yeniköy sahil yolu, Yeniköy spor tesislerinin karşısında yer alır. Kimi eserlerde Yeniköy'de (Yalı sokak) Molla Çelebi Camii'nin kıble duvarında olduğu belirtilen çeşme, bu ilk adresinden yol yapım çalışmaları sırasında taşınmıştır. Bugün Yeniköy Parkı'nın ortasında adeta meydan çeşmesi konumunda olan çeşmeyi koruyacak işlemeli ahşap bir saçak restorasyondan sonra eklenmiştir. Çeşmenin ayna taşının iki yanında geniş kolonlar bulunmakta olup iç kısımda da iki adet ince kolon vardır. Ayna taşının üzerinde etrafı kabartmalarla hareketlendirilen yarım bir sivri kemer bulunmaktadır. Ayna taşı kısmında ise herhangi bir işleme bulunmamaktadır. Çeşmenin musluğu günümüzde sağlam durumda olup teknesi içe doğru gömülüdür. Testi seti ise bulunmamaktadır. Cephenin üst kısmında kitabenin sağ ve sol taraflarında oymalı, kemerli, dikdörtgenli işlemeler yer almaktadır. Çeşmenin iki satırdan oluşan kitabesinin üst kısmında III. Selim'in tuğrası bulunmaktadır. Sağ ve sol yanında güneş ve çiçekli bitki işlemeleri bulunmakta olup altında yer alan iki satırlık kısım ise şu şekildedir: 'Sahibetü'l-hayrât ve'l-hasenÂt devletlü ismetlü / Mihrişah Valide Sultân-ı aliyyetü'ş-şaân hazretleri…' Kitabesinden anlaşılacağı üzere 1212'de (1798) Üçüncü Selim'in annesi Mihrişah Valide Sultan tarafından inşa ettirilen çeşme, günümüzde oldukça kuvvetli bir ihtimalle orijinal yerinden hayli farklı olan bir yerde; Beşiktaş'ta Sinan Paşa Mescidi sokağında, 5 numaralı Yeniçeri apartmanının dış cephesinde bulunmaktadır. Apartmanın giriş merdivenlerinin sol tarafına monte edilmiş mermer bölüm, kuvvetle muhtemel çeşmenin yalnızca ön cephesinin ufak bir parçasıdır. Çeşmenin genel görüntüsüne baktığımız zaman, İstanbul'un pek çok köşesine oldukça görkemli çeşmeler inşa ettirmiş olan Mihrişah Valide Sultan'ın diğer çeşmelerindeki zarafet ve heybetin var olmadığını görürüz. Çeşme'nin düz bir yapıda ve oldukça sade olan ayna taşı'nın daha sonraları eklendiği düşünülmektedir. Tekne kısmı küçük ve dışa doğru dalgalı dizayn edilmiştir. Bu görüntüsü ile bir çeşmeden daha ziyade, ufak bir musluğun teknesini andırmaktadır. Düz ayna taşı'nın üzerinde yer alan ve oldukça tahribata uğradığı gözlemlenen kitabe aşağıdaki gibidir: Mehd-i ulya-uı saltanat devletlü Mihrişah Valide Sultan aliyyetü'ş-şan efendimiz hazretlerinin li-vechillahi-l-kerim müceddeden bina buyurdukları bend-i kebirden işbu çeşmeye dahi yarım masura ma-i leziz ihsan ve vakf-ı şeriflerine ilhak buyurdular (1212) 1145'te (1733) yapılan ve Tophane'de Lüleci Mendek Caddesi ile Hoca Ali Sokağın kesiştiği noktada yer alan çeşme, pek çok hayır işi yapmış ve İstanbul'un dört bir yanına çeşmelerle donatmış olan Mihrişah Valide Sultan'a aittir. Kesme taşlardan yapılan çeşme, günümüzde yol seviyesinden bir metre batık durumda bulunmakta ve etrafı demirlerle çevrilmiştir. Dikdörtgen olan çeşmenin iki yanında namazgâh şeklinde tasarlanan iki adet dinlenme alanı bulunmaktadır. Çeşme sivri kemerli olup kemerin birleştiği noktada ufak bir çiçek motifi gözlere çarpmaktadır. Çeşmenin çatısının altında sivri kemerin üzerinde dört satırdan oluşan kitabe yer almaktadır. Sivri kemerin içerisinde üst kesim ayrılmış, ancak boş durumdadır. Ayna taşı bulunmaya çeşmenin bu kısmında diğer çeşmelerden farklı olarak tas yuvalarına alt alta yer verilmiştir. Musluğu bulunmayan çeşmenin teknesi içerisindeki süslemeler dikkat çekicidir. Bütün musluğun altında bir de teknenin sol yanında olmak üzere tekne içerisinde üç tane simetrik kabartmalar bulunmaktadır. Teknesi ve testi seti kısmı mermerden yapılan çeşmenin bu kısımları sağlam durumdadır. Bu çeşme de I. Abdülhamid'in kızı olup 1197 yılında doğan ve üç yaşında ölen Fatma Sultan'ın ruhu için III. Selim'in annesi Mihrişah Valide Sultan tarafından yaptırılmıştır. 1212 (1798) senesinde inşa edilen ve Fındıklı'da Molla Bayırı Sokak ile Molla Çelebi Çeşme Çıkmazı köşesinde yer alan çeşme kimi kaynaklarda Fatma Sultan Çeşmesi olarak da geçmektedir. Duvar çeşmesi konumunda olan çeşme, sağ ve solda olmak üzere ikişer ince sütunla çevrilidir. Başlığın altında dört satırlık kitabe bulunmaktadır. Kitabeden kornişle ayrılan, sütunların arasında geniş bir ayna taşı bulunmaktadır. Çeşmenin ayna taşı geniş bir çerçeveyle çevrilidir. Dalgalı kemerin birleştiği noktada geniş bir akantüs yaprağı bulunmakta, akantüsün ortasında da simetrik bir yuvarlak kabartma yer almaktadır. Bu kemerin içerisinde de daha küçük bir kemer ve birleştiği noktada gene içerisinde simetrik kabartma bulunan akantüs yaprağı bulunmaktadır. Mihrişah Valide Sultan tarafından 1214 (1799) yılında yaptırılan çeşme Beyoğlu, Kurtuluş'ta Sefa Meydanı'nda yer almaktadır. Meydan çeşmesi konumunda olan çeşmenin üstü çatılı ve kiremitle örtülüdür. Sekiz cepheli olan çeşmenin ana cephesinde çatının altında dört satırlık kitabe bulunmakla birlikte, bunun altında oval bir kemerin içerisinde yer alan mermer ayna taşı oldukça sade durumda olup herhangi bir işleme barındırmamaktadır. Çeşme, Mihrişah Valide Sultan'ın yaptırmış olduğu diğer çeşmelere göre oldukça sade bir görünüme sahiptir. Üç çeşmeyi barındıran yapıda çeşmeler arasında oval kemerler içerisinde dinlenme yerleri dikkat çekmektedir. Çeşmenin tekneleri de mermerden ve oldukça sağlam durumdadır. Çeşmelerin testi seti, kısmı ise bulunmamaktadır. Ayrıca muslukları da kopuk durumdadır. Çeşmenin kitabesi ise şu şekildedir: Mehd-i ulya-yı saltanat devletlü inayetlü Valide Sultan aliyyetü'ş-şan efendimiz hazretleri Bağçe karyesi kurbunda müceddeden bina ve ihya buyurdukları bend-i cedidlerinden hasbeten lillahi teala iki masura ma-i leziz işbu çeşmeye icra içün ta'yin buyuruldu. Sene 1214 Mihrişah Valide Sultan tarafından 1207 (1793) yılında yaptırılan çeşme günümüzde Beyoğlu'nda Halıcıoğlu- Hasköy yolu üzerinde, Haliç Köprüsü'nün altında, Fatih Sultan Vakıf Üniversitesi'nin arka duvarında yer almaktadır. Çeşme harap durumda olup, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi'ne tahsis edilen binanın avlu duvarında bulunmaktadır. Kiremit kaplı olan çatısı çökmek üzere olan çeşmenin su haznesi, bitişik olduğu üniversite duvarının içerisinde kalırken ana cephesi caddeye bakmaktadır. Çeşme yuvarlak kemerine kadar toprağa gömülmüş durumdadır ve yer yer dökülmüş olan beyaz bir sıvayla kaplıdır. Kitabesi bulunmaya çeşmenin kaynaklarda yapışı tarihiyle ilgili 1793 ibaresi geçmektedir. İçli, duygulu ve nazik bir saray hanımı, iyiliksever ve nazik bir kişilik sahibi olan Mihrişah Valide Sultan 1745 yılında dünyaya geldi. Sultan III. Mustafa'nın hanımı ve Şehzade Selim ve Şah Sultan'ın annesidir. 1789 yılında oğlu III. Selim'in tahta çıkması üzerine Valide Sultan olmuştur. Oğlu tarafından çok sevilen ve sayılan Valide Sultan, hayır işlerini sevmesi ve dindarlığı ile tarihe geçmiştir. 1795 yılında İstanbul'un Eyüp semtindeki Mihrişah Valide Sultan Okulu ve Külliyesi'ni, 1796 yılında Bahçeköy'deki Arabacı Mandırası Deresi üzerindeki Valide Bendi'ni, 1801 yılında Levet Kışlası ve Hasköy Lâğımcılar Kışlası camileri ile Kasımpaşa Mevlevihanesi de Mihrişah Valide Sultan tarafından yaptırılmıştır. 16 Ekim 1805 Çarşamba günü Topkapı Sarayı'nda vefat eden Mihrişah Valide Sultan için çok büyük bir cenaze töreni düzenlenmiş; kortej Edirnekapı yoluyla Eyüp Sultan'a getirilerek hayatta iken yaptırdığı türbesine defnedilmişti. Mihrişah Valide Sultan gelini ile yan yana gömülmeyi vasiyet etmiş, ebedi istirahatgâhlarında bile bir arada bulunmak istemişlerdir. Eyüp'te türbe, medrese, kütüphane ve imaret, Levend Çiftliği'ndeki, kışlanın bahçesinde cami, çeşme ve sıbyan mektebi, Hasköy'deki Lağımcılar Kışlası'ndaki cami ile Halıcıoğlu'nda Mihrişah Valide Sultan Cami'ni yaptırdı. Hayır eserlerinin devamı için vakıflar kurdurmayı da ihmal etmedi. 1805 yılında Yeniköy'deki Mihrişah Valide Sultan Çeşmesi'ni yaptırmıştır. Haremin hazinedar ustalarından çaşnigir Zeyneb için Eminönü Balıkpazarı'nda yaptırdığı kitâbesinde Hazinedar usta çaşnigir Zeyneb yazmasına rağmen halk arasında Mihrişah Vâlide Sultan Çeşmesi olarak bilinen çeşme de bugün yerinde yoktur. Halıcıoğlu Kışlası ile Haliç Köprüsü arasındaki iki minareli Mihrişah Valide Sultan (Kumbarhane) Camii'ni yaptıran da odur. Eyüp semtinde 1795 yılında inşa ettirdiği imaret ise 221 yıldan beri faaliyetlerini sürdürmektedir. Türbe, hazîre, imaret (aşhane), mektep, sebil ve çeşmelerden oluşan külliye, Sultan III. Selim'in annesi Mihrişah Vâlide Sultan tarafından 1792-1796 yıllarında Mehmed Ârif Ağa ve Ahmed Nûrullah Ağa'nın başmimarlıkları sırasında inşa ettirilmiş olup bina emini Anadolu kazaskerlerinden Kavafzâde Mehmed Emin Efendi'dir. Külliyenin barok özelliklere sahip mermer cephesi türbe, taçkapılar, yuvarlak kemerli madenî şebekeli pencereler, sebil ve çeşmelerle şekillenmiştir. Sebilin sağındaki pencerenin üzerinden başlayarak türbenin başlangıcına kadar devam eden Sünbülzâde Vehbî'ye ait kitâbe metni Yesârî Mehmed Esad'ın ta'lik hattıyla mermere işlenmiştir. Ön cephede mevcut iki kapı dışında doğu ve batıda külliyeye ait iki kapı daha vardır. Türbe ve hazîre avlusuna kilit taşı stilize istiridye kabuğu motifli, iki renk mermerden örülmüş 'S' profilli bir kapı ile geçilir. Kapı kemeri üzerinde 'küllü nefsin zâikatü'l-mevt' âyeti yazılıdır. Bu bölüm, 'S' ve 'C' kıvrımlı kemerler ve ortasında akant yaprağının yer aldığı bir bölümle sonlanır. Kapının iki yanında dalgalı hatlara sahip yüksek kaidelerin üzerinde helozonik kıvrımlı, akant yapraklı ve profilli başlıkları olan sütunlar yükselir. Sütunların arasındaki iç bükey bölümler birer süs çeşmeciğiyle hareketlendirilmiştir. Bu bölümün üzerindeki köşeli pilastırlar arasında kelime-i tevhidin yazılı olduğu madalyonlar vardır. Beyaz mermerden, on iki oval yüzlü, çift sıra pencereli ve kubbeli bir yapının cephelerindeki pencereler arasında duvarlara gömülü sütunlar ve köşeli pilastırlar yer alır. Pencere altlarında ve üstlerinde bulunan yatay silmelerle, bunların aralarında yer alan sütun ve pilastırlarla cepheler bölümlenmiş, kullanılan renkli taşlarla etkili bir görünüm sağlanmıştır. Kilit taşları stilize istiridye kabuğu motifli, 'S' profilli kemerleri olan pencerelerden alttakiler dökme demir şebekeli, üsttekiler revzenlidir. Türbe üç bölümlü, revaklı bir girişe sahiptir. Ortasını bir kubbenin, iki yanını tonozların örttüğü bu bölümün iç yüzeyleri kalem işleriyle bezenmiştir. Yastıklı ve impostlu sütunlar üzerindeki yuvarlak kemerlerden kapı önündeki daha yüksek ve geniş tutulmuştur. Türbe kapısı siyah-beyaz mermerden, kilit taşı stilize istiridye kabuğu motifli, 'S' profilli bir kemere sahiptir. Bir âyetin yazılı olduğu kitâbenin üzerinde 'S' ve 'C' profilli bir kemeri içte ve dışta akant ve palmet motifleriyle bezeyen taç kısmı bulunur. İki yandan ikişer sütunla sınırlanan kapının sağına ve soluna birer dikdörtgen pencere yerleştirilmiştir. On iki yüzlü türbe cephesinin bir yüzü giriş, iki yanı birer dolap nişi olarak düzenlenmiştir. Dokuz yüzünde altlı üstlü pencereler sıralanır. Üst kat pencereleri renkli camlı ve revzenlidir. Türbenin içindeki on iki adet sütun yapının iç köşelerindeki geçişleri yumuşatır. Alt kat pencereleri üzerindeki celî sülüs hatlı âyet kitâbesiyle üst kat pencereleri üzerindeki ism-i celâl, ism-i nebî, dört halife, Hasan, Hüseyin, Saîd, Sa'd, Zübeyr ve Talha isimlerinin yazılı olduğu madalyonlar Hattat Mahmud Celâleddin Efendi'nin eseridir. Türbenin nakkaşı Mehmed Şevki'dir. Kubbenin iç yüzeyi, merkezdeki yuvarlak bir madalyondan çıkarak on iki kola ayrılan, kalem işi tekniğindeki, sarı, beyaz, kırmızı, yeşil ve mavi renkli dalgalı şeritlerle bezelidir. Bu şeritlerin aralarını ve eteğini aynı teknikteki 'S' ve 'C' kıvrımlı barok süslemelerle rokoko üslûbundaki buketler dolgular. Türbe, planı itibariyle Türk barok mimarisinin önemli bir temsilcisidir. Türbenin içinde Mihrişah Vâlide Sultan, Hatice Sultan, Beyhan Sultan, Refet Kadın ve Rahime Piristû Kadın'a ait beş sanduka bulunmaktadır. Girişin sağında etrafını rûmî, palmet ve kıvrık dalların bezediği, sedef kakmalı ahşap bir korkulukla çevrili sanduka Mihrişah Vâlide Sultan'a aittir. Türbenin avlusu zamanla XVIII. yüzyıl sonu ile XIX ve XX. yüzyıllara ait mezarların bulunduğu bir hazîreye dönüşmüştür. Avlunun doğusunda âbidevî bir kapı ile ulaşılan, içleri kalem işi bezeli, sekiz adet, kubbeli bir revakla bunun arkasında aynalı tonoz örtülü birimler yer alır. Revak kubbelerinin sonuna kitâbesiz bir çeşme yerleştirilmiştir. Bu revakın arkasındaki aynalı tonozlu birimlerden ilki imaret avlusuna geçişi sağlar. 2, 3 ve 6. birimler türbenin bulunduğu avluya açılan mekânlar olup türbedar odaları olarak kullanılmaktadır. Mihrişah Vâlide Sultan Kütüphanesi'nin külliye ile bir ilgisi yoktur. Mihrişah Vâlide Sultan ve kethüdâsı Atâullah Efendi'nin vakfı olan kitaplar önce Eyüp Sultan Camii içinde sol taraftaki iki dolapta muhafaza edilmiştir. Zamanla genişleyen kütüphane 1924'te Hüsrev Paşa Kütüphanesi'ne, 1957'de Süleymaniye Kütüphanesi'ne nakledilmiştir. (Kaynak: İstanbul'un Yüzleri Serisi, İstanbul'un 100 Hanım Çeşmesi, Kültür A.Ş Yayınları)

Mihrişah Valide Sultan'ın çeşmeleri

Eyüp’te cülus yolu üzerindeki çeşmeler