Mimar Sinan'ın İstanbul'a armağan ettiği medreseler

Ayasofya'nın kuzeyindeki Soğukkuyu Sokağı ile Alemdar Caddesi arasındaki dik yamaç üzerinde yer alan medresenin banisi Cafer Ağa, Sultan Süleyman dönemi Babüssade ağalarındandır. 1554-57 yılları arasında inşasında başlanan medrese Cafer Ağa'nın 1557 yılındaki ölümünün ardından kardeşi Haremağası Gazanfer Ağa tarafından tamamlandı. Eğitim ise 1559 yılında başladı. Cafer Ağa Medresesi, bir külliyeye bağlı olmayan bağımsız bir medresedir. Eğimli ve dik bir arazi üzerine inşa edilen medresenin basık kemerli kapısından dikdörtgen planlı avlusuna onu çevreleyen hücrelere ve dershanelere ulaşılır. Yapıldığı yerin inişli çıkışlı, eğimli arazisi medresenin mimarisine hareket katmıştır. Giriş cephesinde, biri kapı üzerinde ikisi yanlarda iç kitabe yer alır. Sinan'ın 16. yüzyılın ortalarında inşa ettiği Birinci ve İkinci Süleymaniye Medreseleri, Sultan Selim ve Semiz Ali Paşa medreseleriyle benzerlik gösteren yapı özgünlüğü büyük ölçüde muhafaza edebilmişti. Yakın zamana kadar yoksullara barınak olan bu medrese 1989'dan itibaren geleneksel sanatların öğretildiği, üretildiği ve satıldığı kültürel ve turistik bir merkeze dönüşmüştür. Fatih'te, Vatan ile Oğuzhan Caddelerinin kesiştiği kavşağın doğusunda yer alan medreseyi Sultan Süleyman, babası I. Selim'in anısına yaptırdı. Evliya Çelebi, eski bina olduğunu söylediği medreseyi Süleyman Han'ın babasının ruhuna bağışladığını anlatır. Osmanlı döneminde Yenibahçe adı verilen bu mahalle I. Selim'in hayatında önemli olan bir yerdir. Evliya Çelebi, sultanın bu yer ile bağını şu sözlerle ifade eder: 'Bu gönül açan, huzur veren alan öyle bir çemenzardır ki her tarafı yemyeşildir ve I. Selim, babası Bayezid Han üzere yürüdüğünde padişah otağını buraya kurmuştu. Daima bu yeşil alana gelip gezinir ve rahatlardı.' I. Selim tahta çıktığında çadırını bu araziye kurar, devletin ileri gelenleri ona burada biat eder. Sultan Süleyman da babasının adını yaşatacak medrese için aynı noktayı seçer. Medresenin kitabesi olmadığından inşa tarihi bilinmez. Ancak 1550 tarihli bir belgede Süleymaniye külliyesi bina emini Hüseyin Çelebi'den medrese için 1.400 kantar kurşun istenmesi yapının daha ilerdeki bir zamanda tamamlandığını gösterir. Medresede öğrenim başladıktan sonra çevrede yaşayanların isteği üzerine dershane binası bir minare ve bir minber eklenerek 1562 yılında mescide çevrilir. Hadikatü'l Cevami'de medresenin mescide dönüşmesine 'Mescidühu tuhassenü'l medresehu' ile 1562 tarihinin düşürüldüğü bilgisini aktarır. Medrese U şeklinde dizilmiş 19 hücre ve bu U planın açık kısmına hücrelerle bitişmeyen, serbest biçimde yerleştirilmiş kare planlı kubbeli bir dershaneden oluşur. Medresenin üç kanadını oluşturan hücreler de kare planlıdır. Medrese Sinan'ın çok kullandığı 'U' plan şemasının asimetrik bir örneğidir. Yapının asimetrik bütünlüğü ortaya farklı bir güzellik çıkarmıştır. 1914'e kadar işlevini sürdüren medrese 1918'de aşhaneye dönüştürüldü. Bu dönemde çıkan bir yangınla harap oldu. 1942 yılında minaresi kürsü hizasına kadar yıkılır. 1958-1962 yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğünce restore edilen medresenin özgün işlev tasarımına bağlı kalınarak minaresi yeniden yaptırılmaz. 1968 yılında Türk Hat Sanatlar Müzesi olarak hizmet vermeye başlar ama bu da çok uzun sürmez. Müzede sergilenen malzemeler 1980'lerde başka bir yapıya taşınır ama medrese pek çok benzeri gibi sağlık merkezi oldu. 2012 yılının Şubat atından itibaren bir vakıf üniversitesinin sağlık uygulama ve araştırma hastanesine bağlı klinik olarak hizmet vermektedir. Medresenin banisi Sadrazam Rüstem Paşa'dır. Kendisinden önceki hiçbir sadrazamın yapmadığı ölçüde şehirleşmeye katkıda bulunan bir vakıf kuran Rüstem Paşa, çok sayıda işlevsel hayır binası yaptırdı. Cağaoğlu'nda yer alan bağımsız medrese binasının inşaatı, Rüstem Paşa'nın ilk sadareti döneminde tamamlandı. Atai'ye göre, yapıya ilk müderris 1547-48'de atandı. Rüstem Paşa Medresesi tasarımı, boyutları ve işçiliğiyle selatin adına yapılan medreseler seviyesinde, anıtsal bir yapıdır. Medrese Haliç'e doğru eğilimli, kuzey yönünde istinat duvarıyla sınırlanan bir teras üzerinde yükselmektedir. Medresenin yapıldığı yer, Rüstem Paşa'nın üstadı Hoca Kasım'ın Tekye Mescidi'nin karşısında yer alır. Rüstem Paşa Hoca Kasım'ın mescidin masraflarını kendi vakfiyesinden karşılamış ve hatta yapıya bir minber hediye etmiştir. Ayvansarayi, paşanın yapının karşısındaki bu yeri uğurlu sayarak medresesini buraya inşa ettirdiğini söyler. Medrese, eski bir plan şemasını kendi yorumuyla yeniden uygulayan Sinan, sanat hayatı boyunca sürdürdüğü arayışa bu yapıyla bir halka saha ekledi. Medrese binasında, Osman mimarisinde ilk kez Amasya Kapıağası Medresesi'nde uygulanan sekizgen planlı avlu düzenini tekrar etmiş ve yeni çözümler getirerek eski tasarımı geliştirmiştir. Dışarıdan kare biçimli olan medresenin içine girince kendinizi sekizgen, ortası kümbet biçiminde şadırvanlı, huzur dolu bir avluda bulursunuz. Mimarbaşı, köşe dönüşlerini zorlayan eski şemaya, medrese binasını büyük bir kareye çevirerek, çözüm getirdi. Avlu çepeçevre eş yükseklikte revaklarla çevrilidir. Kıbleye doğru yönlendirilen dershane, girişe dik eksen üzerindedir. Revakların gerisine hücreler dizilidir. Medresenin değişik boyut ve plan düzenlerine sahip, tek tip olmayan toplam 22 hücresi vardır.

Mimar Sinan'ın İstanbul'a armağan ettiği medreseler

KAPIAĞASI CAFER AĞA MEDRESESİ (SOĞUKKUYU MEDRESESİ)