Modern tıbbın ve modern tarih yazıcılığının temellerini atan Osmanlı alimi

Osmanlı modernleşmesinin izi sürülüp 18'inci yüzyılın ortalarına gidildiğinde, eğitimi, çevresi, karakteri ve eserleriyle ilginç simaların ortaya çıktığı görülür. Şânîzâde lakabıyla meşhur Mehmed Efendi'nin medrese, İslami ilimler, şiir, tıp, anatomi, fizyoloji gibi ilimler arasında geçen ömrü o günleri anlatmada önemli bir çıkış noktası ve rehberdir. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemesine karşın İstanbul'da 1770 ya da 1771'de doğduğu tahmin edilen Mehmed Efendi'nin babası Medine kadılarındandı. Erken yaşta medrese tedrisini bitirdikten sonra Halıcıoğlu Mühendishanesi ve Süleymaniye Tıp Medresesi'ne devam ederek hem mühendislik hem de tıp alanında eğitim almıştır. Zamanın birçok âliminden farklı olarak muhtemelen yakın çevresi ve kendi gayretleriyle İtalyanca, Fransızca ve Rumca lisanlarını öğrenmiştir. Her Osmanlı âlimi gibi Arapça ve Farsça'yı iyi düzeyde bilirdi. Lisandaki bu mahareti onu 1820 Rum isyanı sonrasında Osmanlı Devleti'nin açmak zorunda kaldığı Tercüme Odası'nda istihdam imkânını sağlamıştır. Ancak bundan önce 1790'lardan 1820'lere kadar ilmiyenin ve bürokrasinin farklı makamlarında ve farklı yerlerde görevler yapmıştır. 1819'da devletin resmî tarihçiliğine (vakanüvislik) getirilmiş ve meşhur eseri Şânîzâde Tarihi ortaya çıkmıştır. Bu eser, Tanzimat'a kadar yazılanlar arasında modern tarih yöntem ve tekniklerine en çok yaklaşan çalışma olarak bilinir. Fransız İhtilali'yle vatan, millet, kamu eğitimi gibi kavramların yeni içerikleriyle kullanılmasında etkili olmuştur. Şânîzâde'nin önemli görülen özelliklerinden biri, 1815'ten sonra kurulduğu kabul edilen Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi adındaki entelektüel hareketin etkin üyelerinden biri olmasıdır. Cemiyet mensupları haftada bir iki gün bir araya gelerek devrin meseleleri yanında devlet ve toplum sorunları üzerine bilimsel konuşmalar yapmışlardır. Bu ortam Osmanlı modernleşme sürecinde sıra dışı bir gelişme olarak yorumlanmıştır. Cemiyet üyelerini bir araya getiren dini ya da mezhebi bir mensubiyet değil, tamamıyla ilmî ve zihnî meraktır. Ancak rakipleri tarafından inancı, görüşleri, savunduğu fikirler vb. sebeplerle itham edilmiş, sert bir şekilde eleştirilmiş ve adının 1826 sonrasında devletin mücadele ettiği gruplarla anılmasına sebep olmuştur. Bu durum söz konusu cemiyetin ve üyelerinin dağılmasına sebep olmuştur. Şânîzâde, mensup olduğu cemiyetin dağılmasından sonra Tire'ye sürgün edilmiştir. Kadir kıymet bilen bir hükümdar olan Sultan II. Mahmud'un onu affettiğine dair pusulayı götüren ulağın ya heyecan ya da şaka ile 'af' anlamına gelen 'Şânîzâde'nin itlâkına ferman getirdim' yerine; 'ölüm' anlamına gelen 'Şânîzâde'nin itlâfına ferman getirdim' demesiyle kendinden geçen Şânîzâde, bir daha ayağa kalkamayarak, 1826'nın Ağustos'unda Tire'de vefat etmiş ve oraya defnedilmiştir. Şânîzâde medreseli bir âlim olarak, Batı tıbbının en son gelişmelerini ve ürünlerini Türkçeye aktarmanın yanında özgün tıp kitapları da telif ederek Türkçe tıp literatürünün ve lügatinin gelişmesine büyük katkılar sağlamış ve iki kültür dairesi arasında uzlaştırıcı rol oynamıştır. Resim yapmak, tambur çalmak, hüsn-i hat ile uğraşmak, saat tamir etmek ve usta avcılık icra etmek gibi sıra dışı yetenekleri de olan Şânîzâde astronomiden astrolojiye, tarihten şiire, anatomiden fizyolojiye, askerlikten mekanik bilimlere kadar çok farklı bilim alanında hem tercümeler yapmış hem de özgün kitaplar yazmıştır. Eserleri üzerine derinlemesine çalışmaların yapılmamış olması günümüzün eksiği olmakla birlikte, şahsiyeti, fikirleri ve eserleri bazı önyargılara da sebep olabilmektedir.

Modern tıbbın ve modern tarih yazıcılığının temellerini atan Osmanlı alimi

OSMANLI MODERNLEŞMESİNDE ÖNEMLİ BİR ÂLİM