Müslüman alimlerin ezber bozan astronomi keşifleri

Asırlar önce yaşayan birçok Müslüman âlimin neden zamanlarının büyük kısmını gökyüzünü seyrederek geçirdiği konusunda hiç düşündünüz mü? İslam dünyası için namaz vakitlerinin belirlenmesi oldukça önemliydi. Söz konusu namaz vakitleri sabah, öğle, ikindi, akşam ve yatsı olmak üzere Güneşin gökteki konumuna göre belirleniyordu. Gökyüzünün izlenme sebeplerinden biri de Müslümanların, Dünyanın her yerinden kıbleyi bulabilmesi gerekliliğiydi. Bu da ancak Güneş ve Ayın konumunun izlenmesiyle mümkündü. Kur'an-ı Kerim'de geçen göklerle ilgili ayetlerin anlamının araştırılması konusunda da astronomi bilmek oldukça önemliydi. Son olarak ise Ayın hareketlerine bağlı olan hicri takvimin takip edilebilmesi için gökyüzünün izlenmesi gerekliliğiydi. Hicri takvime göre, Ay'ın evreleri ve konumu aylar konusunda belirleyici oluyor. Hilalin görünmesiyle birlikte yeni ay başlar. Hilalin görünmesi, oruç tuttuğumuz mübarek Ramazan ayının başlangıcını belirleyebilmek için özellikle önemlidir. Dini sebeplerle astronomi, bin yıl öncesinin Müslüman âlimleri için merkezi bir alana dönüştü; ortaya koydukları bilgi ve eserler ise yüzyıllar boyunca geçerliliğini korudu. Rönesans döneminde, 15'inci yüzyılda yaşayan ünlü matematikçi ve astronom Regiomontanus kaynak olarak Müslüman kitaplarını kullanırken, modern astronominin kurucusu kabul edilen Kopernik, De Revolutionibus adlı eserinin birçok yerinde 11'inci ve 10'uncu yüzyıllarda yaşayan Müslüman astronomlar Zerkâlî ve Bettânî'ye atıfta bulunuyordu. Büyük astronomi keşiflerinin çoğu, Müslüman coğrafyalardaki rasathanelerde yapılmış; İspanya'nın Toledo şehri, özellikle Müslümanların hüküm sürdüğü 300 yıl boyunca Dünyanın astronomi merkezi olmuştu. Burada hazırlanan yeni astronomi tabloları Avrupa'da 200 yıl boyunca kullanıldı. Oldukça yoğun bir şekilde ve her gün yapılan gökyüzü gözlemi, gökyüzünü bir uçtan diğerine kat eden Güneş ve Ayın incelenmesi amacına yönelikti. Bu gözlemler sayesinde Güneşe ait parametreler belirlenebildi ve ölçümleri iki haftada bir yapılan gezegenlerin enlem ve boylam bilgileri oluşturuldu. Halife Me'mun'un el yazmalarını tercüme ettirmek amacıyla 9'uncu yüzyılda Bağdat'ta kurduğu Dârülhikme adlı akademide bu alanda birçok çalışma yapılmıştı. Arapçaya tercüme edilen ilk eserler arasında, İskenderiyeli astronom Batlamyus'un Güneş, Ay, gezegen ve yıldızların Dünyanın etrafında döndüğünü söyleyen Büyük Eser adlı çalışması da bulunur. Müslüman âlimlerce bilinen adıyla El Majisti, sonraki 500 yıl boyunca kozmolojinin dayanağı haline geldi. Ancak Müslümanlar bu eserde bulunan Yunanlılara ait matematiksel yöntemleri geliştirerek bunların çok ötesine geçtiler. Özellikle trigonometri alanında Müslüman ülkelerinde kaydedilen ilerlemeler Batıdaki Rönesans astronomisi için gerekli olan araçları temin etti. Gökyüzünü inceleyerek gelecekteki astronomi çalışmalarının temelinin atılmasına katkısı olan çok sayıda Müslüman astronom bulunur. Ancak bazı isimlerden özellikle bahsetmekte fayda var. Batıda Albategnius olarak tanınan ve 929 yılında ölen Bettânî, kendisinden sonraki yüzyıllara önemli ölçüde etki eden Ez Zîc-i Sabi' olarak da bilinen Sabi Çizelgelerini hazırladı. Çalışmaları arasında yeni ay tarihlerinin belirlenmesi, Güneş ve yıldız yılının uzunluğunun hesaplanması, Ay tutulmalarının önceden tahmin edilmesi ve paralaks (ıraklık açısı) olgusu yer alıyordu. Ayrıca günümüzde kullanılan trigonometrik oranlara ilişkin ilk fikirleri geliştirdi ve popüler hale getirdi. O zamana kadar en temel astronomik kaynak olarak kabul edilen Batlamyus'un teorilerinde önemli değişiklikler yaptı. Güneş yerötesinin hareketinin, yani güneşin yıldızlar arasında Dünyaya en uzak olduğu andaki konumunun Batlamyus'un zamanındakiyle aynı olmadığı yönündeki önemli keşfi yaptı. Yunanlı astronom Batlamyus, güneşi boylam 65 dereceye yerleştirirken, Bettânî bu konumu boylam 82 derece olarak bulmuştu. Ölçüm hatasına yorulamayacak kadar büyük olan bu uyuşmazlığın sebebinin Güneş Sisteminin uzayda hareket etmesi olduğunu bugün biliyoruz. Ancak o dönemde hala Dünyanın evrenin merkezinde olduğuna inanıldığından, böyle bir çıkarım yapmak mümkün olmamıştır. 973 ve 1048 yılları arasında yaşayan Bîrûnî, Dünyanın kendi ekseni etrafında döndüğünü söylemiş, Dünyanın çevresini hesaplamış ve onun herhangi bir noktasından kıble yönünü bilimsel yöntemlerle hesaplamıştı. 35 tanesi teorik astronomi hakkında olmak üzere toplam 150 eser yazmasına rağmen, bunlardan yalnızca altı tanesi günümüze ulaşmış durumdadır. 977 yılından itibaren 30 yıl boyunca 1,4 metrelik büyük bir usturlapla gözlem yapan İbn Yunus, bu süre boyunca Güneşin konumuna ilişkin on binden fazla kayıt almıştı. Halife Memun'un astronomlarından olan Fergânî, usturlabın dayandığı matematiksel teoriyi açıklayarak o dönemde kullanılan merkez diskin yapımındaki geometri hatalarını düzeltti. Güneşin Hareketi Üzerine Kitap ve Yıldız Bilimi Ansiklopedisi adlı ünlü kozmografi eserinin bölümleri, Dünyanın büyüklüğü ve gök cisimlerinin Dünyaya uzaklığı gibi konuların açıklaması dâhil olmak üzere 30 bölümden oluşur. Avrupa'da Arzachel ya da Azarquiel olarak bilinen ve 1087 yılında ölen Zerkâlî, meşhur Tuleytula Tabloları'nı yazdı. Sahifa adı verilen ve herhangi bir coğrafi konumda kullanılabilen karmaşık bir usturlap yaptı ve buna ait kapsamlı açıklayıcı notları da beraberinde hazırladı. 1145 yılında ölen Câbir bin Eflah, gök koordinatlarını ölçmekte kullanılan taşınabilir gök küresini ilk kez tasarladı (bu alet bugün torketum adıyla bilinir). Câbir, özellikle küresel trigonometri alanındaki çalışmalarıyla ünlüdür. 12'nci yüzyıl Kurtubasından İbn Rüşd, Batıda Averroes olarak tanınıyordu. Kurtuba'nın en tanınmış hekimlerinden biri olmasının yanı sıra astronomdu ve güneş lekelerini keşfetmişti. Ayın hareketleri konusunda ise 14'üncü yüzyıl astronomu İbnü'ş Şâtır, Ayı Dünyaya gerçeğinden daha fazla yaklaştıran Batlamyus'u düzeltti. Kendisinden önceki diğer Müslüman astronomlar gibi Yunanlıların gezegen teorisindeki yetersizliklerini dile getiren İbnü'ş Şâtır şöyle der: 'Dolayısıyla her şeye kadir olan Allah'tan (cc) ihtiyacı karşılayacak modeller geliştirebilmem için bana ilham vermesini ve yardım etmesini niyaz ettim. Ve Allah (cc), O'nun şanı ne yücedir, O'na hamd ü senalar olsun, enlem ve boylam cinsinden gezegen hareketleri ve bu hareketlerin gözlemlenebilen tüm özellikleri için önceki modellerdeki şüphelere mahal bırakmayan evrensel modeller geliştirmeyi bana nasip etti.' Orta Çağ İslam astronomisinin izleri bugün hala görülür. Zenith ve azimuth gibi kelimeler ile Yaz Üçgeni, Vega, Altair ve Deneb'deki yıldız adlarının hepsi Arapça kökenlidir. Bugün binlerce İslami astronomi el yazması hala incelenmeyi bekliyor. Hayatını gökyüzüne bakarak geçiren bin yaşındaki bu astronomların en önde gelenleri ancak bu eserlerle gün ışığına çıkıyor.

Müslüman alimlerin ezber bozan astronomi keşifleri

MÜSLÜMAN ALİMLER NEDEN GÖKYÜZÜNÜ İZLİYORDU?