Müslüman alimlerin icat ettiği astronomi aletleri

Müslüman âlimlerin icat ettiği astronomi aletleri arasında gök küreleri, kadranlar ve sekstantlar yer alıyordu. Rasathanelerin itibarı elde ettikleri sonuçların güvenilirliğine bağlı olduğundan, rasathanelerde kullanılan tüm bu aletlerin hatasız olması gerekiyordu. 1145 yılında ölen İspanyalı Câbir bin Eflah, tarihte göksel koordinatları ölçebilen taşınabilir bir gök küresini (torketum) ilk kez tasarlayan kişidir. Ancak gök küreleri konusunda yazılarıyla ünlü olan kişi çalışmalarını 10'uncu yüzyılda Irak'ta sürdüren astronom Bettânî'ydi. Gök kürelerini gözlem için kullanmaktan ziyade göksel verileri hatasız kaydetmekle ilgilenen Bettânî, eserinde beyda ya da 'yumurta' adını verdiği beş halka ile asılı halde duran gök küresini tarif ediyor; 1022 tane yıldızın koordinatlarının nasıl çizileceği konusunda ayrıntılı talimatlar veriyordu. Yıldızların küre üzerine nasıl çizilmesi gerektiğini ayrıntılı olarak anlatması bakımından oldukça etkili olan bu eser sayesinde dönemin alet ustaları bu standarda uygun küre yapabildiler. Bettânî'nin eseri, birbirine paralel beş ekvator halkası ve ana takımyıldız çizgileri bulunan Batlamyus öncesi gök küresi tasarımından çok farklıydı. Bettânî bunun yerine, yıldızları haritalamak için daha kesin bir yöntem kullanarak ekliptik ve ekvatoru küçük bölümlere ayırıyordu. Bu yöntem ile yıldızlara kesin koordinatlar verilebiliyordu ki, bu sayede kesinlik önemli ölçüde artıyordu. Müslümanlar araç ve alet yapımında da son derece becerikliydiler. Önemli gök küresi yapımcılarından biri de 903 yılında doğan Abdurrahman es-Sûfî'ydi. Es-Sûfî'nin gök küresi yapanlar için yazdığı takımyıldız görüntülerinin tasarımı hakkındaki eseri hem İslam dünyasında hem de Avrupa'da büyük etki yarattı. Diğer eserleri arasında usturlapla ve gök kürelerinin kullanımıyla ilgili eserler yer alır. 16'ncı yüzyıla kadar birçok küre yapıldı; bu kürelerin birçoğu günümüze de ulaştı. Ancak elimizde 11'inci yüzyıl öncesine ait küre bulunmaktadır. Astronomi aletleri hakkında yazan çok sayıda âlim bulunuyordu; bunlardan bazıları şunlardır: 1329 yılında Suriye'de ölen Ebubekr bin Serrac Hamevî bilimsel aletler ve geometri problemleri konusunda birkaç kitap yazmış, ayrıca el-mukantaratü'l yusra adı verilen bir kadran icat etmişti. Vaktinin büyük bir bölümünü kadran hakkında yazmaya ayıran Hamevî'nin kitapları arasında Gizli Kadran ile Yapılan İşlemler Üzerine ve Sinüsleri Bulmak İçin Daire ile Yapılan İşlemler Üzerine Nadir İnciler adlı zengin eserler yer alır. Özellikle bilimsel alet yapımı alanındaki başarılarına rağmen bugüne kadar Hamevî ve eserleri hakkında hiçbir araştırma yapılmamıştır. 1455'te ölen Halepli astronom Ahmed Halebî, Buğyatü't-tullab fi'l'amel bi'r-rub'i'l-usturlab (Usturlabın Kadran İşlemleri Hakkında Öğrencilerin Amaçları) adlı kitabı yazmıştır. Halebî ile aynı dönemde yaşayan ve Kahire'deki Emevi Camisi'nde müezzinlik ve muvakkitlik yapan matematikçi İzzeddin Vefâî, aritmetik ve altmışlı oran işlemleri dâhil olmak üzere matematik alanında 40 eser ve aletlerle ilgili birçok eser yazdı. Bu eserler arasında Almukantarat Kadranı ile Yapılan İşlemler Üzerine Işıltılar adlı kitabı yer alır. Sekstantlar ve kadranlar gök cisimlerinin ufuk çizgisinden yüksekliğini ölçmek için kullanılıyordu. Özellikle kadran Müslüman astronomlar tarafından yoğun olarak kullanıldı. Bu süre boyunca tasarımı da önemli ölçüde geliştirildi. Müslüman astronomlar çok sayıda kadran icat ettiler. 9'uncu yüzyılda Bağdat'ta geliştirilen ve trigonometri problemlerini çözmek için kullanılan sinüs kadranı, 14'üncü yüzyılda Suriye'de geliştirilen ve astronomik problemleri enlemden bağımsız olarak çözmek için kullanılan üniversal kadran; Güneş'i kullanarak saati bulmaya yarayan saat kadranı ve usturlabın geliştirilmesi ile ortaya çıkan usturlap/el-mukantarat kadranı bunlardan bazılarıdır. Bunların çoğu usturlapla birlikte kullanılıyordu. Ekliptiğin eğriliğini, yani Dünya'nın ekvator düzlemiyle Güneş'in ekliptik düzlemi arasındaki açıyı ölçmek için, Hocendî 994 yılında kendisinin icat ettiği bir alet kullandı. Çalışmalarını İsfahan'ın Büveyhi hükümdarı Fahrüddevle himayesinde yaptığından bu alete Fahri sekstantı adını verdi. Hocendî geçmişte yapılan benzer aletleri önemli ölçüde geliştirdiğini söylüyordu, çünkü eski aletler yalnızca derece ve dakika cinsinden okunabilirken kendisinin geliştirdiği alete saniye cinsinden okuma da yapılabiliyordu. Bu alet, kuzey-güney meridyen dairesine hizalanmış duvar üzerine yerleştirilen altmış derecelik yaydan oluşuyordu. Hocendî'nin kullandığı alet daha önce kullanılan benzerlerinden büyük olup yarıçapı yaklaşık yirmi metreydi. Takiyüddin, bu dört türün dışında kalan beşinci bir kadran kullanmayı tercih etti. Hocendî'nin Fahri sekstantından ayrı olarak duvar kadranı adı verilen alette toplam çapı yalnızca altı metre olan iki adet kademeli pirinç yay bulunuyordu. Hocendî'nin sekstantından 20 metre daha küçük olan bu alet, meridyeni izleyen bir duvar üzerine asılıyordu. Değer okuyabilmek için, astronomlar kadran üzerindeki çubuğu ya da ipi ilgili gök cismi, Ay ya da Güneş ile hizalıyor ve duvar kadranının gösterdiği açıyı kaydediyordu. Bu devasa astronomik gözlem aletleri bugün önemli ölçüde küçültülmüş olmakla beraber bunlarda kullanılan teknoloji taşınabilir bir alet olan modern sekstantın temellerini atmıştır. Küresel Konumlandırma Sistemlerinin (GPS) geliştirilmesi öncesinde, devrin önde gelen yön bulma ve ölçüm aletleri olarak kullanılmıştır.

Müslüman alimlerin icat ettiği astronomi aletleri

ASTRONOMİ ALETLERİNİN HATASIZ OLMASI GEREKİYORDU