Müslüman alimlerin optik ile ilgili çalışmaları

Birinci teoriye göre, günümüzdeki lazer teknolojisine benzer şekilde, gözümüzden ışınlar çıkıyor ve görüş alanımızdaki nesneler tarafından kesiliyordu. Dolayısıyla görme, gözden nesneye iletilen ışınların hareketiyle gerçekleşmekteydi. İkinci fikir ise nesneyi temsil eden bir şeyin gözümüze girmesi sayesinde görebildiğimizi söylüyordu. Aristoteles, Galenos ve onların takipçileri bu modeli desteklemiş ve haklı çıkmış olsalar da deneyle desteklenemeyen bu teoriler spekülasyondan öteye geçmiyordu. Çok yönlü bir bilim insanı olan Kindî görmenin, yani insanın görsel konisinin Eukleides'in (Öklid) belirttiği gibi devamsız ışınlardan kaynaklanmadığını söylüyordu. Aksine hacimli, yani üç boyutlu sürekli ışınlardan oluştuğu teorisini savunuyordu. Çünkü Kindî, ışık huzmelerinin nasıl düz bir çizgi halinde hareket ettiği, aynalı ve aynasız görmenin doğası ve optik yanılsamalar da dâhil, mesafenin ve açının görme üzerindeki etkisi gibi konularda eserler vermişti. Bilime yön veren Müslüman alimler ve icatları 20'nci yüzyılda yaşamış Danimarkalı bilgin Sebastian Vogl'a göre, Roger Bacon Perspectiva adlı eserinde Kindî'yi perspektif alanının ustalarından biri olarak adlandırmakla kalmamış, gerek Bacon, gerekse diğer fizikçiler Kindî'nin optik alanındaki eserlerine sürekli atıfta bulunmuştur. George Sarton Bilim Tarihi adlı eserinde, bugünkü teorilerin temellerini İbnü'l Heysem'in attığını söylemiştir: 'İbnü'l Heysem, tüm zamanların en büyük Müslüman fizikçisi ve optik dehasıydı. İster İngiliz ister İranlı olsun, bilim insanlarının hepsi bu çeşmeden kana kana içmiştir. Bacon'dan Kepler'e kadar tüm Avrupa düşünce dünyasında muazzam bir etki bırakmıştır.' 20'inci yüzyılın önde gelen bilim tarihçilerinden George Sarton, optik bilimindeki atılımın, bu konuda bugün bildiğimiz birçok şeyi bilimsel olarak açıklayan İbnü'l Heysem'in çalışmaları sayesinde olduğunu söyler. Müslüman alimlerin sağlık ile ilgili çalışmaları Yine aynı yüzyılda yaşayan İbnü'l Heysem'in keşiflerini gerçekleştirirken İbn Sehl'in çalışmalarından haberdar olup olmadığı bilinmiyor. İbnü'l Heysem, bundan bin yıl önce titiz deneyler yapmış, görmenin nesnelerden yansıyarak göze giren ışık sayesinde gerçekleştiğini bilimsel olarak açıklayabilmiş ve Yunanlıların teorisini tamamen reddeden ilk bilim insanı olmuştu. İbnü'l Heysem, söz konusu eserinde görme ve ışık ilişkisini şu sözlerle açıklamıştı: 'Işığını başka bir kaynaktan alan (ya da kendisi ışık kaynağı olan) kütlelerden çıkan ışık bütün yönlere doğru yayılır. Bu sebeple, göz görünür bir nesneyle karşı karşıya dururken nesne herhangi bir ışık tarafından aydınlatılıyorsa, ışık bu nesneden yansıyarak göz yüzeyine düşer.' Böylece tarihte, Eukleides ve Batlamyus'un matematiksel yaklaşımı ile doğa filozoflarının fiziksel prensibini birleştiren ilk bilim insanı olacaktı. Ona göre, 'optik ilmi üzerinde çalışmak için, hem fizik hem de matematik alanlarında maharet ve bilgi sahibi olmak' gerekiyordu. Matematik ilmine yön veren 10 Müslüman alim İbnü'l Heysem Optik Kitabı adlı eseriyle optik biliminin temellerini attı. Bu eserinde yer alan bilgilere göre Heysem, lensleri incelemiş; düz, küresel, parabolik, silindirik, dışbükey ve içbükey gibi farklı türde aynalarla deneyler yapmıştı. Ayrıca göze dioptrik bir sistem olarak yaklaşmak suretiyle kırılma geometrisi uygulamıştı. Bu ölçüm, atmosferin en alt tabakası olup yaklaşık 12 kilometre kalınlığında olan troposfere ait modern ölçümlerle uyum içerisindedir. Bir teorinin kabulü için deneye dayalı bulgularla sınanmasının şart olduğu esasını ilk yerleştiren İbnü'l Heysem'di ve Optik Kitabı adlı eseriyle Batlamyus'un Almagest adlı kitabını eleştiriyordu. Bin yıl sonra bile kitabı, bir araştırmanın gerçeklere dayandırılması ve ön yargılardan etkilenilmemesi başlığı altında, profesörlerce araştırmacı öğrencilere okutulmaya devam edilir. İslam uygarlığında tarım, ticaret ve iktisat hakkında 20 ilginç bilgi Işık karşıdaki duvara vurmuş ve güneşin tutulma sırasındaki yarım ay şeklindeki biçimini almıştı. Bunu gören Heysem, şu tespiti yaptı: 'Güneşin tutulma sırasındaki görüntüsü, tam tutulma olmadığı müddetçe, şunu söyler: Güneş ışıkları, dar ve yuvarlak delikten geçerek deliğin karşısındaki düz yüzeye düştüğünde hilal şeklini alır.' Işığın delikten dağılmayarak deliğe paralel düz beyaz yüzey üzerinde baş aşağı bir görüntü oluşturduğunu açıkladı. Üstelik delik ne kadar küçük olursa oluşan görüntünün de o kadar net olacağını belirledi. Işık, karanlık odanın karşı duvarı üzerinde de ilk koninin tam tersi biçimde ikinci bir koni meydana getiriyordu. Bu keşifler, sonraki aşamalarda Karanlık Oda'nın icadıyla neticelenecek ve İbnü'l Heysem tarihte bilinen ilk kamera olan karanlık oda ya da lenssiz kamerayı yapan kişi olacaktı. İslam uygarlığı hakkında 20 ilginç bilgi Nesneleri kamera gibi baş aşağı değil düz bir biçimde gördüğümüzü; optik sinirlerin, görüntüyü analiz eden ve tanımlayan beyinle bağlantı sağladığını izah etmişti. İbnü'l Heysem'in deneylerinde sıkça kullandığı Beytü'l muzlim terimi, Latinceye karanlık, özel veya kapalı oda anlamına gelen camera obscura biçiminde çevrilmişti. İbnü'l Heysem'in eserlerinin birçoğu, özellikle de hacimli kitabı Kitâbü'l Menâzır, Orta Çağ bilginlerinden Cremonalı Gerardus tarafından Latinceye tercüme edildi. Bu, Roger Bacon ve Witelo gibi büyük 13'üncü yüzyıl düşünürlerinin ve hatta Leonardo da Vinci gibi 15'inci yüzyıl sanatçılarının çalışmalarında hatırı sayılır bir etki doğurmuştu. Yine onun adımlarıyla tomurcuklanan optik alanı ise, lazerlerin, insan retinasının optik bölümlendirmesinin ve denizanasındaki kırmızı biyolüminesans maddesi gibi konuların çalışıldığı başlı başına bir bilim dalına dönüştü. İslam uygarlığında gelişen bilim Avrupa'ya nasıl ulaştı?

Müslüman alimlerin optik ile ilgili çalışmaları

‘GÖRME’ KONUSUNDAKİ İLK OPTİK ANLAYIŞ