Oğuzların göç ve fetihlerine ışık tutan seyyah: İbn Fadlan

📍10. yüzyılda yaşayan Müslüman seyyah İbn Fadlan'ın hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. 📍Kendisi, Abbâsîler'in Mısır'ı Tolunoğulları'ndan geri alan ünlü kumandanı Kâtibülceyş Muhammed bin Süleyman'ın mevlâsı (âzatlı köle) olduğunu belirtir. 📍Müslümanlığı kabul eden ve Abbâsî Halifesi Muktedir-Billâh'tan halkına İslam'ı öğretecek din adamları ile cami ve kale yapacak mimarlar isteyen İdil (Etil) Bulgar Hükümdarı Almış Han'a gönderilen heyette bulunmuştu. Medine'den önce Müslümanların ilk hicreti: Habeşistan 📍Heyet başkanı olmadığı halde halifenin mektubu ile 4 bin dinarlık maddî yardım ve hediyelerini hükümdara bizzat verip gerekli açıklamaları yapmakla görevlendirilmişti. Buradan heyetteki en bilgili ve yetenekli kişinin İbn Fadlan olduğu anlaşılır. Hac için yola çıkıp 28 yıl dünyayı dolaşan İbn Battuta 📍Nitekim yine kendi ifadesinden, diğer heyet üyelerinin dinî konuları ona danıştıkları ve ayrıca halifenin kendisine verdiği görevler arasında bu heyetin ardından Bulgar diyarına gönderilecek fakih ve muallimleri denetlemenin de bulunduğu öğrenilir. 📍Eserinden yüksek bir dinî ve edebî kültüre ve güzel bir üslûba sahip ahlâklı, dindar, dürüst, iffetli ve İslamiyet'i yayma arzusuyla dolu bir insan olduğu anlaşılmaktadır. İlim için kilometreleri yaya yürüyen Müslüman âlimler 📍Sevsen (Sûsen) er-Ressî adlı elçinin başkanlığında 21 Haziran 921 tarihinde Bağdat'tan yola çıkan heyet Rey, Nîşâbur, Merv, Buhara ve Hârizm üzerinden 12 Mayıs 922'de Bulgar hanının İdil (Volga) boyundaki karargâhına ulaşmış ve tahmin edildiğine göre yaz mevsimini orada geçirerek kıştan önce geri dönmüştür. 📍Heyet uğradığı şehirlerde büyük itibar görmüş, özellikle Buhara'da Sâmânîler'in ünlü coğrafyacı veziri Ceyhânî tarafından ağırlanarak genç hükümdar Nasr bin Ahmed'in huzuruna çıkarılmıştır. Ancak İbn Fadlân'ın ne zaman geri döndüğü hakkında bilgi yoktur. Kültür ve medeniyetimize dair 20 ilginç bilgi 📍İbn Fadlan'ın dönüşünden sonra kaleme aldığı eser, Muhammed bin Mahmûd bin Ahmed et-Tûsî ve Yâkut el-Hamevî'nin yaptıkları geniş alıntılar sebebiyle biliniyor, fakat ihtiva ettiği anlaşılan ayrıntılı bilgilerden dolayı şüpheyle karşılanarak sahte bir seyahatname olabileceği ileri sürülüyordu. Laleyi dünyaya tanıtan seyyah Kanuni'yi nasıl anlatmıştı? 📍1923 yılında Zeki Velidi Togan'ın Meşhed'de bir mecmua içinde bulduğu orijinal yazma nüshanın incelenmesi sonucu İbn Fadlan'ın büyük bir âlim, çok dikkatli bir seyyah ve başarılı bir diplomat, kitabının da o dönemde henüz tanınmayan çeşitli Türk, Slav ve İskandinav halkları hakkında değerli bilgiler ihtiva eden bir eser olduğu görüldü. 📍Ancak et-Tûsî ve Yâkut'un faydalandığı nüshalarda bulunduğu anlaşılan Bağdat'a dönüş kısmı bu nüshada yoktu ve metin Hazarlar'a ait bilgileri verirken kesiliyordu. Bununla birlikte yapılan alıntıların yalnız gidiş ve Bulgar ülkesinde kalış günlerine ait olmasından dönüşün aynı güzergâh üzerinden gerçekleştirildiği ve eserde bu yolculukla ilgili ayrıntılı bilgilerin yer almadığı sonucuna varılabilir. Eyüpsultan'da bulunan tarihi yerler 📍Gördüğü ülkeler ve temasta bulunduğu halk veya kabileler hakkında İbn Fadlan'ın verdiği bilgilerin çoğu kendi şahsî görüşlerine ve şifahî rivayetlere dayanır. 📍Bulgarlar, Oğuzlar, Peçenekler, Başkırtlar, Hazarlar, Ruslar ve diğer bazı milletlerin siyasî düzenleri, dinî inançları, ahlâk kuralları, ölü gömme merasimleri, giyecekleri, evlenme gelenekleri, dilleri, ekonomik durumları, vergi ve ticaret sistemleri ve tabii özelliklerine dair yaptığı açıklamalar dikkat çekicidir. İlk Osmanlı tarihi yazarı: Yahşi Fakih 📍Oğuzlar'ın komşuları Peçenekler'e kıyasla çok zengin olduklarına da işaret etmiş ve 'Oğuzlar'dan on bin biniti ve yüz bin koyunu olanları gördüm' demek suretiyle 11. yüzyıl başlarında büyük boyutlar kazanan Oğuz göç ve fetihlerine hem demografik hem de ekonomik açıdan ışık tutmuştur. 📍Eserde bazı efsanevî nakillere ve abartmalara rastlanırken bazı çelişkili bilgilerin verildiği de görülür. Meselâ müellif göçebe Oğuzlar'ı dinsizlik, pislik ve kabalıkla suçlayıp haklarında 'Allah'a itaat etmiyorlar'; 'Hiçbir şeye ibadet etmezler' derken daha sonra Türkler'in arasında tek tanrı inancının yaygın olduğundan ve ahlâkî temizliklerinden bahseder. İstanbul'un tarihine ışık tutan az bilinen 5 seyyah 📍İbn Fadlan'ın eseri, 15. yüzyılda tarih sahnesinden çekilen ve bugünkü Çuvaşlar'ın dedeleri olan Bulgar Türkleri hakkında önemli bir kaynak teşkil eder. 📍İlk defa 12. yüzyılda son Irak Selçuklu sultanı II. Tuğrul için Acâʾibü'l-mahlûkat adlı coğrafya kitabını yazan Muhammed bin Mahmûd bin Ahmed et-Tûsî'nin yaptığı alıntılarla varlığı ortaya konulan eser, birkaç farklı nüshasını gördüğü anlaşılan Yâkut el-Hamevî tarafından Muʿcemü'l-büldân'da iktibas edilmiş, daha sonra da İranlı Emîn-i Ahmed-i Râzî tarafından yazarının adı verilmeden kaynak olarak kullanılmıştır. Coğrafya ve astronomi çalışmalarıyla bir Osmanlı denizcisi: Seydi Ali Reis 📍Çağdaş bilim dünyasında esere ilk defa dikkat çeken Danimarkalı J. K. Rasmussen'dir. 📍Onun, Ortaçağ'da Müslümanların Rusya ve İskandinavya ile olan ilişkilerine dair 1814'te yayımladığı makalede Yâkut'un İbn Fadlan'dan iktibas ettiği 'Rus' maddesinin tercümesi de yer almış ve çalışmanın ilim adamları arasında büyük ilgi uyandıran bu kısmı birkaç yıl içerisinde İngilizce, İsveççe ve Latinceye çevrilmiştir. 📍Daha sonra Alman asıllı Rus şarkiyatçısı Christian Martin Fraehn, Yâkut'un İbn Fadlan'dan iktibas ettiği kısımların tamamını iki ayrı yayın halinde Arapça metinleriyle birlikte neşretmişti. 📍İbn Fadlan'ın aslında Hazar ve Bulgar ülkelerine kadar gitmediği, yazdıklarının çoğunun uydurma ve abartmalardan ibaret olduğu ileri sürülmüşse de Tizengauzen ve Rozen tarafından yapılan araştırmalar sonucunda onun seyahatnamesinin tarihî bakımdan çok önemli ve nadir bilgiler ihtiva ettiği anlaşılmıştır. 20 maddede seyyah-ı alem Evliya Çelebi kimdir? 📍1923 baharında Zeki Velidi Togan, Meşhed İmam Rızâ Kütüphanesi'nde o güne kadar bilinmeyen bir coğrafya mecmuası buldu. İbnü'l-Fakīh ve Ebû Dülef el-Hazrecî'nin eserlerini de içine alan bu mecmuanın son kısmını İbn Fadlan'ın o güne kadar hiçbir yerde rastlanmayan seyahati oluşturuyordu. 📍Togan keşfini takip eden yıllarda birkaç makale yazdıktan sonra 1935'te Viyana Üniversitesi'nde eser üzerine doktora yaptı ve Ibn Fadlan's Reisebericht adlı bu çalışmasını 1939'da Leipzig'de yayımladı. 📍İbn Fadlan'ın risâlesi, özellikle Zeki Velidi Togan'ın Arapça metinle birlikte verdiği ayrıntılı bilgi ve özgün yorumlarla Doğu Avrupa'nın tarih, kültür ve coğrafyasının araştırılmasında çok önemli bir yere sahiptir. 📍Bugüne kadar çeşitli açılardan ele alınarak hakkında pek çok yayın yapılmış, ihtiva ettiği bilgiler sayesinde daha önce çözülmesi mümkün olmayan birçok mesele aydınlığa kavuşturulmuştur. Şükrün önemine dair 12 öğüt 📍Türk kavimlerinin ölü gömme âdetlerine dair verdiği bilgilerin yardımıyla da Volga ve Tuna nehirleri arasındaki sahada bulunan ve 10-11. yüzyıllara tarihlenen mezarların Peçenek ve Oğuz Türkleri'ne ait olduğu kanıtlanmıştır.

Oğuzların göç ve fetihlerine ışık tutan seyyah: İbn Fadlan

İBN FADLAN KİMDİR?