Ömer Hayyam'ın bilime yön veren eserleri

📌 Ömer Hayyam, İran'ın Nişabur şehrinde 18 Mayıs 1048'de dünyaya geldi. Hayatının büyük bir kısmını Nişabur ile Semerkant'ta geçiren şair, eğitimini de bu şehirlerde tamamladı. Bir çadırcının oğlu olmasından dolayı çadırcı anlamına gelen 'hayyam' soyadını kullandı. Gençlik yıllarında Semerkant, Buhara ve Belh gibi bilim, kültür ve sanat merkezlerine gitti. 📌Belh'de tanınmış bir araştırmacı olan Şeyh Muhammed Mansuri'nin yanında ilk eğitimini alan Hayyam, daha sonra, Nişabur bölgesinin en büyük hocalarından olan İmam Nişaburlu Mowaffaq'ın yanında öğrenimine devam etti. Selçuklu'nun başarılı veziri Nizamülmülk 📌Büyük Selçuklu Devleti'nin veziri ve 'Siyasetname' kitabının yazarı Nizamülmülk ile aynı medreseye giden Hayyam, zamanın ünlü âlimi Muvaffakeddin Abdüllatif ibn el Lübad'dan eğitim aldı. 📌 Ömer Hayyam, kaleme aldığı rubailerinde, dünya, var oluş, Allah, devlet ve toplumsal örgütlenme biçimleri gibi hayata ve insana ilişkin konuları işledi. Birçok icadın isimsiz kahramanı İran'da 'Hekim Hayyam' olarak isimlendirilen Hayyam, İbn Sina'dan sonra Doğu'nun yetiştirdiği en büyük bilgin olarak kabul edilir. 📌Dünya bilim tarihi için de önemli bir yerde bulunan Hayyam, miladi ve hicri takvimlerden daha hassas olan Celali takvimini hazırladı. Matematik, astronomi konularında da dünyanın önde gelen bilim insanlarından biri olan Hayyam, çok sayıda bilimsel çalışmada bulundu. Ayrıca geometri ve tıp konularında çalışmalarda bulundu. Yapılan araştırmalara göre, Fransız matematikçi Blaise Pascal'ın soyadıyla anılan 'Paskal üçgeni' ile binom açılımını ilk kullanan isim oldu. Daha çok geceleri astronomiyle ilgilendi. 📌 Hayyam, evreni anlamak için kendi içinde yaptığı akıl yürütmelerini, eşine az rastlanır bir edebi dille dörtlüklerine aktardı. 📌Selçuklu hükümdarı Melikşah'a danışmanlık yapan Hayyam'ın, İbni Sina ekolüne sahipti. Hayyam'ın dünya, aşk, sevgi, insan hayatı, yaşama sevinci ve yaratılışı anlamaya dönük düşünce ve duygularını ince bir dille ifade ettiği ve Türkçe başta olmak üzere birçok dile çevrilen rubaileri 158 olmasına rağmen, ona isnat edilen rubai sayısı bini geçer. Selçuklu döneminde yetişen alimler 📌Asırlar boyunca unutulmayan işlerde imzasını atan Ömer Hayyam, 4 Aralık 1131'de 83 yaşındayken hayata veda etti. 📌Hayyam'ın anıt mezarı, İran'ın kuzeydoğusundaki Rezevi Horasanı'na bağlı Nişabur'da, kendi adını taşıyan meydana yakın bir yerde bulunuyor. Rıza Şah Pehlevi tarafından 1934'te Tahran Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dekanı, mimar, heykeltıraş ve ressam Prof. Dr. Hoşeng Seyhun'a yaptırılan ve inşası 1963'te tamamlanan mezar, şairin 'çadırcı' anlamına gelen 'Hayyam' lakabına atıfla çadır şeklinde tasarlandı. Hayyam'ın rubaileri, Nişabur'un ünlü firuze taşı renginde talik hattıyla, 20 bin metrekarelik bahçede beyaz mermerden yapılan, yüksekliği 22, genişliği 18 metre olan anıtın kenarlarına yazıldı. 📌Tıp, fizik, astronomi, cebir, geometri ve matematik alanında önemli eserlere imza atan Ömer Hayyam'ın, zamanın tüm bilgilerini bildiği söylenir. 📌Zaman zaman Semerkant, Buhara, Belh ve İsfahan gibi bilim ve sanat merkezlerinde dolaşmayı tercih eden Hayyam, felsefe, edebiyat, matematik ve astronomi alanında birçok esere imza attı. Bu eserlere daha yakından bakalım👇 Melikşah'a ithaf edilen, astronomi ve takvime ilişkin 'Ziyc-i Melikşahi' 📌 Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah, tarafından İsfahan'a davet edilen Ömer Hayyam, bir rasathane kurup o yıllarda kullanılan Yezdicerd takvimini düzeltmekle görevlendirildi. Yapılan çalışmalar sonucunda, Yezdicerd takvimini düzeltmek yerine, yeni bir takvim hazırlamanın daha doğru olacağına karar verdi. Çalışmalar sonucunda Celali takvimi ortaya çıktı. 📌 Zîyc-i Melikşâhî adlı bir zîc hazırladı ve kurulan rasathanede Melikşah'ın ölümüne kadar faaliyetini sürdürdü. 📌 Eser, kurulan bu rasathanede yapılan gözlem sonuçlarını içerir. Cebir ve denklemlere dair 'Risaletün fi Berahin İl Cebr ve Mukabele' 📌Ömer Hayyam'ın, en büyük eseri olan Cebir Risalesi, denklemlerin sınıflandırılmasına ve her grubun çözüm yöntemlerine ilişkindir. 📌 Matematik bilgisi ve yeteneği zamanın çok ötesinde olan Ömer Hayyam, denklemlerle ilgili başarılı çalışmalar yaptı. Bunun yanı sıra, binom açılımını ve bu açılımdaki katsayıları da bulan ilk kişiydi. 📌 Üçüncü derece denklemlerinin çözümünde, iki koniğin arakesitlerinden yararlanmaya dayalı yöntemi tanıtır. Eser, şu bölümlerden oluşmaktadır: Giriş, doğrusal denklemler ile ikinci derece denklemler, üçüncü derece denklemler, kesirli denklemler, Ebu'l-Cûd'un çalışmalarının eleştirisi. 📌 Ömer Hayyam, kitabının birinci bölümünde cebiri 'sayısal ve geometrik bilinmeyenlerin belirlenmesini amaçlayan bilim' olarak tanımlar. Bu tanım onun cebire yaklaşımını gösterir. Onun temel amacı cebirsel denklemlere geometrik çözümler önermekti. Kitabının genelinde de bu yöntemi tüm denklemlere uygulamaya çalışmıştır. Bu bağlamda Hayyam, Fransız matematikçi Descartes'tan ortalama altı asır önce, analitik geometrinin Harezmî'den sonraki ikinci önderidir. 📌 Bu yapıtta kökleri eski Yunan matematiğinde bulunmakla beraber büyük ölçüde İslam matematikçileri tarafından geliştirilen konik kesitler yönteminin daha önce başarılmış uygulamalarının yanı sıra, kök sayısının birden fazla olabileceği ilk kez açıklandı. İki kökü olan kimi denklemlere yer verilmiş ve denklemler kök sayılarına göre sınıflandırıldı. 📌 Üçüncü dereceden, 13 farklı denklem bulan Ömer Hayyam, denklem çözümlerinde bilinmeyen sayılara 'şey' der. Hayyam, sonraları bunun yerine bilinmeyen anlamına gelen X sembolü kullanılmasını kazandırdı. 📌 Ömer Hayyam'ın 'Cebir' kitabı Doğu'da matematik dünyasında uzun yıllar etkili oldu. Batılı matematikçiler bu eserle ancak 1851 yılında F. Woepcke'nin çevirisiyle tanıştılar. Hayyam birinci, ikinci ve üçüncü derece denklemleri sınıflandıran ilk kişiydi. Takvim ve yılbaşı tespitine dair 'Nevruzname' 📌 Nevruzname isimli bu eser, Ömer Hayyam'ın kendi yönteminde hazırlanan takvimler üzerinedir. Farsça yazılan eserde dünyanın güneşin etrafındaki dönüşünün 365 gün 6 saatte tamamlandığı; yılın tamamlandığı bu günü, yaklaşık 2500 yıl önce Kral Cemşid'in tespit ettiği ve ona Novruz adını vererek kutlamalar yaptığı belirtir. 📌Eserde Celali takviminden de bahsedilir. Günümüzde kullanılan takvimlerden daha hassas sonuçlar verir. 📌Güneş yılına göre düzenlenen bu takvim, 5000 yılda bir gün hata verirken, bugün kullandığımız gregoryen takvimi olarak da bilinen miladi takvim 3330 yılda bir gün hata verir. Hayyam, Dünya'nın kendi ekseni etrafında döndüğünü düşünürdü. Altın ve gümüşten yapılmış bir cisimde altın ve gümüş miktarının bilinmesine dair kaleme alınan 'Risaletün fil İhtiyal li Marifet' 📌Mizânu'l-Hikmeti adıyla da anılan eser, Arapça olarak kaleme alındı. Ömer Hayyam burada Arşimed ilkesi olarak bilinen, 'katı bir cismin kendisinden daha düşük yoğunlukta bir sıvıya daldırıldığında, katı cismin ağırlığının, yerini aldığı sıvının ağırlığı kadar azalacağını belirten' kuralı açıklar. Bu yapıt, Müslüman alimlerin fizik alanında ileri seviyede olduğunu gösterir. Öklid'in bir probleminin çözülmesi metoduyla ilgili 'Şerh-i ma Askala min Musadaratı Kitab-ı Uklidis' 📌 Eserde Ömer Hayyam, Öklidis'in kitabında bulunan güç problemleri açıklar. 📌 Öklid'in Evdoksus'tan aktardığı oran tanımı sayı kavramına dönüştürdü. Rasyonel olmayan sayıların kullanımının rasyonel sayılardan farksız olduğunu göstererek matematikte çığır açtı. 📌 Ömer Hayyam bu eserde savunduğu düşünceler ile bilim tarihinde asırlar boyu sürecek araştırmalara da ön ayak oldu. O, iki doğru çizginin, başka bir doğru çizgide iki dik açı ile kesişmesi durumunda, bunların birbirlerinden uzaklaşmasının mümkün olmadığını söyler. Üç meseleye cevap ve âlemde zıtlığın zorunlu olduğuna dair 'Fil Cevab Selaseti Mesail ve fi Keşfil Hicab' 📌 Ömer Hayyam'a evrendeki zorunlu çelişkilerin çözümü konusunda sorulan felsefi sorulara cevap olarak kaleme alındı. Aynı zamanda eserde Şiraz'da ikamet ettiğini ve hasta olduğundan dolayı ayrıntılı bilgi veremediğini belirtir. Bu eserin el yazması, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Revan Köşkü Bölümü'nde 2042 numara ile kayıtlı bir mecmuanın içindedir. 📌 Bu eser, dairenin dörtte birinin bölünmesi hakkındadır. Arapça olarak kaleme alınan risale daha önce yazdığı bir problemin çözümü anlatılır. Ömer Hayyam'ın bu eserinden anlaşıldığına göre Müslüman bilim insanları arasında yaygın olan 21 denklemin sadece 11 tanesi kendinde önceki alimler tarafından biliniyordu. Geri kalan 10 denklemi kendisi çözdü. 📌Müzik hakkında olan bu eser Arapça olarak kaleme alındı. Frekanslar ve dört noktadan oluşan yarım oktavlık akor hakkında bilgi verilir. Müzikte diatonik (seslerin düz sıra halinde dizilip tam ve yarım tonların art arda gelişi), kromatik (yarım seslerden oluşan ses dizisi) ve harmonik (temel frekansın tam katı) olmayan tonlar ele alınır. İbn Sina'nın Hutbetu'l Garra adlı eserinin çevirisidir. 📌Ömer Hayyam, Isfahan'da bulunduğu dönemde İbn Sina'nın Hutbetu'l-Garrâ adlı eserini Farsçaya çevirdi. 'Allah'ın tek oluşu ve yaratılış' konuları ele alınır. Ömer Hayyam eseri tercüme etmesinin yanı sıra gerekli gördüğü yerlerde açıklama yapar. Felsefeyle ilgili 'Risaletün fi'l Kevn vet Teklif' 📌Felsefeye dair Arapça olarak kaleme alınan bu eser yaratılış ve insanın kulluk görevleri hakkında kitap anlamına gelir. Ömer Hayyam, İbn Sina'nın öğrencisi ve aynı zamanda kadı olan İmam Ebû Nasr Muhammed bin Abdurrahîm Nesevî'nin sorularına cevaplar verir.