On beşinci yüzyılda İrlandacaya çevrilmiş El-Kanun fi’t-Tıb

İbni Sina, Batı'da 'Avicenna' ismiyle ve Batılılarca, Orta Çağ Modern Biliminin kurucusu, hekimlerin önderi olarak bilinir ve 'Büyük Üstad' ismi ile tanınır. İbni Sina, tıp alanında yedi asır boyunca temel kaynak eser olarak süre gelen El-Kanun fi't-Tıb (Tıbbın Kanunu) adlı kitabı ile ünlenmiş ve bu kitap Avrupa üniversitelerinde 17. asrın ortalarına kadar tıp biliminde temel eser olarak okutulmuştur. Orta Çağ İrlandası ve İslam dünyası arasında heyecan verici bir bağlantı keşfedildi. Metin, 1500'lerden kalma bir kitabın ciltleri arasına yerleştirilmiş iki dana derisi parşömen yaprağı üzerine yazılmış. Bu sayfalarda 11'inci yüzyıl Farsça tıp ansiklopedisinin 15'inci yüzyıl İrlandaca çevirisi bulunuyor. Sayfalar, tam beş yüz yıl boyunca kaynağı bilinmeksizin Cornwall'da yaşayan bir ailenin evinde yer aldı. Bu parşömenler İngiliz basınında da yer aldı. İngiliz basınında yer alan habere göre 1530'lu yıllarda Londra'da basılmış olan yerel yönetimlerle alakalı Latince bir cep kitabının kapağına katlanan parşömenin kırpılmış, katlanmış ve yapıştırılmış olduğu görüldü. Dublin İleri Araştırmalar Enstitüsünde 'Orta Çağ İrlanda Tıbbı' üzerine çalışmalar yürüten Profesör Aoibheann Nic Dhonnchadha, söz konusu parşömenin İbni Sina'nın Tıbbın Kanunu eserinin bir parçası olduğunu doğruladı. Yaşamını Orta Çağ Galce yazmalarına adamış College Cork Üniversitesi Modern İrlanda Bölümü öğretim üyesi Pádraig Ó Macháin konu hakkında şunları söyledi: 'Kitabın sahipleri ilgili sayfaların fotoğraflarını çekerek İngiltere'deki bir üniversiteye göndermişler. İlgili üniversite resimleri başka bir üniversiteye gönderdi ve oradan da bana ulaştı.' Ayrıca sözlerine şunları da ekledi: 'Bu parça, büyük bir el yazması nüshadan geliyor olmalıdır. Avrupa geleneğinde, eski kitaplara ait parçaların yeni kitaplara kap olarak kullanılması çok da alışık olmadık bir durum değildir.' Ó Macháin, İrlandalı araştırmacıların Avrupa'daki tıp okullarına giderek oradan edindikleri bilgileri ana vatanlarına taşımaları dolayısıyla ülkenin tıp bilgisinin Avrupa ortalamasından geride kalmadığını belirtti. Ayrıca 'Bu eserin İrlandacaya çevrilmesinin sebebi, Latincenin değil, İrlandacanın Orta Çağ İrlandasında tıp öğrenme dili olmasıydı.' dedi. Profesör Pádraig Ó Macháin, metinlerin Orta Çağ İrlandasına ait tıbbi metinler olduğunu ayırt etmenin kendisi için çocuk oyuncağı olduğunu söylese de kaynağını bulması için biraz yardıma ihtiyaç duymuş. İrlanda'nın en büyük dijitalleşme projelerinden biri olan ve eski İrlanda yazmalarının ve metinlerinin yer aldığı dijital platform olan Irish Script on Screen projesinin kurucusu olan Ó Macháin, ilgili bölümleri İrlandaca medikal metin uzmanı olan Aoibheann Nic Dhonnchadha ile paylaştı. Dhonnchadha ilgili pasajların, 5 ciltten oluşan The Canon of Medicine (El-Kanun fi't-Tıb) adlı kitabın ilkinden alıntı olduğunu tespit etti. El-Kanun fi't-Tıb kitabı, 11. yüzyılda yaşamış büyük alim ve Batı dünyasında Avicenna olarak bilinen İbn-i Sina tarafından kaleme alınmış ve modern tıbbın temel ders kitabı olarak kabul edilen bir başyapıt niteliğinde. İbn-i Sina ve eserleri ile ilgili birçok atıf eski İrlanda tıp metinlerinde yer alırken, bu metinler El-Kanun fi'T-Tıb ansiklopedisinin tam çevirisinin tek ispatı olarak dikkat çekiyor. Aslen Arapça yazılan ansiklopedi 13. yüzyılda, Arapçadan Latinceye çevirileriyle ünlü, Gerard of Cremona tarafından tercüme edilmiş Latince kaynağından İrlandacaya çevrilmiş. El-Kanun fi'T-Tıb kitabının bugüne kadar yazılmış en etkili tıp kitaplarından biri olduğunu dile getiren Dhonnchadha 15. yüzyılda İrlanda'da çalışılan bu kitabın İslam dünyasıyla olan bağlantıları net bir şekilde ortaya koyduğunu dile getirdi. Sayfanın üst köşesinde yer alan başlık Latincede Canon diye geçen Kanun kelimesidir. İbn-i Sina kitapta Allah'a şükreder ve arkadaşlarından birinin tıp hakkında bir kitap yazmasını istediğini açıklar. Metnin geri kalanı İrlandaca olup Latince terminolojiyle doludur. Ansiklopedinin içeriğini anlatan sayfanın yanı sıra, çene, diş, burun ve boğazın anatomisini detaylandıran sayfalar mevcuttur. El yazmalarının yaygın olduğu dönemlerde yeni metinleri eski el yazmalarının hurdalarını kullanarak ciltlemek yaygın bir pratikti. Ancak böyle değerli bir metnin amaçlarına aykırı olması alışılmadık bir durum. 'Bu tür el yazmaları sahipleri için çok değerli olurdu.' diyen Nic Dhonnchadha sözlerine, 'Buna sahip olan kimselerin bundan ayrılması pek mümkün değildi,' şeklinde devam etti. İngiltere'nin İrlanda'ya müdahalesi sırasında birçok el yazması imha edildi. Bilim insanları Kanun el yazmasının benzer bir akıbeti yaşadığını düşünüyor. Ó Macháin bu keşfin Orta Çağ İrlanda'sı ile ilgili olan yanlış anlaşılmaları tersine çevirmesini umuyor. İrlanda'nın o dönemlerden 17. yüzyıla kadar tam olarak şehirleşmediğini vurgulayan Ó Macháin, insanların bu dönemde İrlanda'nın tıp okulları dahil olmak üzere birçok okula ev sahipliği yaptığını bilmediklerini söylüyor. Bu tıp okullarında öğrenciler İngiltere veya Avrupa'nın yaptığının aksine Latince yerine İrlandaca eğitim alıyorlardı ve böylece yerel bir dilde tıbbı bilgi kaynakları oluşturuyorlardı. Nic Dhonnchadha tarafından devam eden tam çeviriyle birlikte Latince versiyonuyla İrlandaca versiyonu arasındaki önemli farkların ortaya çıkması bekleniyor. Ó Macháin son olarak konu hakkında şöyle konuştu: 'Bu, öğrenmenin en saf örneği, tüm sınırları, tüm kültürleri ve dinleri aşarak başka şeylerin bizi böldüğü şekilde birleştiriyor. Bu benim için çok önemli, çünkü öğrenmenin sınırsız olduğunu ve bunu insanların anlamasını sağlamak için önemli bir fırsat olduğunu düşünüyorum.' (Derlenmiştir.)