Ortaçağ’ın en büyük seyyâhı İbn Battuta’nın seyahatleri

İbn Battûta, dünyaya geldiği Fas'ın Tanca şehrinden çıktığı günden itibaren, 28 yıl boyunca dünyanın çeşitli yerlerini seyahat etti. 22 yaşında Hac için yola koyulan İbn Battûta, gezileri boyunca Mısır, Arap Yarımadası, Irak, İran, Anadolu, Deşt-i Kıpçak, Bizans (İstanbul), Orta Asya, Hindistan, Maldivler, Çin ve Endülüs'ü dolaştı. Dünyanın büyük gezgini sayılan Marko Polo'yu seyahatleri ve aktardıklarıyla geride bırakan İbn Battûta, dolaştığı diyarların 700 yıl önceki durumlarını, devlet ve toplum yapılarını, inanç ve adetlerini, doğal özellik ve ürünleriyle tanıttı. İbn Battûta'nın yaşamını derlediğimiz habere ulaşmak için tıklayın. Ortaçağ'ın en büyük gezgini sayılan İbn Battûta, bu seyahatlerine dair detayları 'Tuhfet'ün nüzzâr fi garâip'il-emsâr ve'l acâib'il-efsâr' adlı eserinde topladı. Eser, daha sonra İbn Battûta'nın seyahatleri anlamına gelen 'Rıhlet-ü İbn Battûta' olarak bilinir hale geldi. İbn Battûta, 28 yıl süren seyahatlerini kâtip İbn Cüzey el-Kelbî'ye ham metin olarak aktardı; İbn Cüzey de esere ilavelerde bulundu. İbn Cüzeyy'in esere fazla müdahale etmediği onun şu ifadesinden anlaşılır: 'Üstat İbn Battûta'nın sözlerini naklederken onun maksadını anlatan kelimeleri kullandım ve çok defa da nasıl söylediyse 'köküne, dalına dokunmadan' öylece bıraktım; bahsettiği şeylerin aslı nedir diye araştırmadım. Çünkü üstadımız aktardıklarını değerlendirme sırasında en iyi yolu tutmuş, aslı astarı olmayan haberler için güvensizliğini bildiren sözler söylemiştir. Ben yer ve kişi adlarından problemli olanları halletmek ve harekeleri belirtmek suretiyle kitabı daha verimli hale getirmeye çalıştım.' Eserin önsözü, yine İbn Cüzey el-Kelbî tarafından kaleme alındı. Abdülhâdî et-Tâzî, 'Er-Riĥle'yi neşre hazırlarken otuz nüshaya baktığını ve bazı özel nüshalarda mukaddimenin 'İbn Cüzey der ki' diye başladığını kaydeder. Kitabın sonunda verilen iki ayrı tarihten, İbn Battûta'nın hâtıralarını yazıya geçirişinin 9 Aralık 1355'te son bulduğu ve İbn Cüzey'in de metin üzerindeki çalışmalarını Şubat 1356'da tamamladığı anlaşılır. Kitabın dili genel olarak sade olsa da, üç farklı anlatım tarzından bahsetmek mümkün: 1- Esere canlılık veren kısa cümleler ve yalın tasvirler, İbn Battûta'nın kaleminden çıkmış olmalıdır. İbn Battûta, bazı araştırmacılara göre, klasik eğitimden geçmesine rağmen, halktan biridir ve zaman zaman kaba sayılabilecek tasvirlerde bulunur; olayları sadece meraklı bir kişi gibi anlatır. Aslında pek çok seyyaha göre objektif sayılabilir; Afrika zencileriyle ilgili değerlendirmeleri bunun delilidir. Dikkatli bir gözlemcidir. 2- İbn Cüzey'in etkisi. Kâtibin arada bir yaptığı açıklamalar ya manzumdur, ya ilgili beldenin hatırlattığı bir anekdottur ya da İbn Battûta'nın verdiği bilgileri düzeltir mahiyettedir. İbn Cüzey'in üslûbu, gerek mukaddimeden, gerekse metin içindeki açıklamalarından anlaşıldığı üzere biraz külfetlidir. İbn Cüzey üslûbunda dönemin diğer vak'anüvisleri, saray kâtipleri olan İbn Fazlullah el-Ömerî ve Kalkaşendî gibi garip benzetmelere yer verir. 3- Alıntı yapılan kaynakların etkisi. Seyahatnâme içinde genel akışa uymayan, çok ayrıntılı bina tasvirlerinin geçtiği bölümler vardır. Meselâ Dımaşk Emevî Camii'nin ve Kâbe'nin tasvirleri müellifin kendi anlatımından değildir. Bu gibi bölümlerde onun İbn Cübeyr ve Ebû Ubeyd el-Bekrî gibi daha eski müelliflerden alıntı yaptığı, ayrıca İbn Cübeyr'in üslûbundan da etkilendiği görülür. Avrupa hariç neredeyse eski dünyanın tamamını gezen İbn Battûta'nın dönemi, dolaştığı ülkelerin çoğunda Türklerin ve Moğolların hâkim olması sebebiyle bir Türk-Moğol asrı sayılabilir. Dünyanın yedi büyük hükümdarı arasında ilk sıraya koyduğu Ebû İnân el-Merînî hariç, diğerleri Türk veya Moğol asıllıdır; dolayısıyla verdiği bilgiler bu milletlerin tarihi açısından çok önemlidir. Seyahatnamede, Anadolu'nun o günkü durumu hakkında ayrıntılı bilgi vardır ve eser beyliklerin iç ihtilâfları, Umur Bey'e karşı düzenlenen Haçlı saldırısı, Alanya'nın milletlerarası bir liman oluşu, Germiyanoğullarına karşı duyulan güvensizlik, Eretna Devleti'nin refah seviyesi, Sinop'un stratejik değerine değinir. Erzurum ve Erzincan'da birbirleriyle çarpışan Türkmen kabileleri, Anadolu genelinde Hanefî mezhebinin yaygın oluşu, İlhanlıların Anadolu siyaseti, Çobanoğulları, Ahîliğin yükselişi gibi konularda birinci el kaynaklardandır. Sosyal hayat, âdetler, inançlar ve töreler hakkında çok zengin malzeme ihtiva eden seyahatname, antropoloji açısından da değerli bir kaynaktır. Çünkü eserde yemek tariflerinden bayram ve matem giysilerine, siyasetten tasavvufa kadar o dönemin insanıyla ilgili her konuda bilgi verilir. Meselâ Hindistan'la ilgili kısımda ölü yakma merasimine yer verilmiş, İran'ın Fîrûzân şehrinde cenaze törenlerinin düğün havasında cereyan ettiği belirtilir. Îzec'de cenaze münasebetiyle cemaatin perçemlerini keserek çığlık attığına, Anadolu'nun Mudurnu yöresinde mezarların üstüne -uzaktan bakınca evi andıracak şekilde- ahşap çatılar kondurulduğuna temas edilir, Sinop'ta cenaze kaldıranların başlarını açtıkları ve giysilerini ters çevirdikleri kaydedilir. Moğol kökenli Çin kağanlarının cenazesinde hizmetçi ve cariye tayfasından bir grup insanın diri diri gömülmekte olduğu, Maldiv adalarında katil bulunup öldürülmeden maktulün cenazesinin kaldırılmadığı anlatılır. İbn Battûta, kaleme aldığı seyahatnamede, sosyal statüyle ilgili sembollere de temas eder. Çin'de tâcirlerin kazandıkları altını özel boyutlarda eriterek evlerinin kapılarına astıklarını; beş kalıp altını olan tâcirin parmağına tek yüzük, on kalıp altını olanın ise iki yüzük taktığını aktarır. Maldiv kadınlarının giyim kuşamı, evlilik âdetleri ayrıntılı biçimde anlatılır. Onu en çok şaşırtan hususlardan biri de, Türk kadınlarının statüsüdür. Anadolu'da kadınlar tıpkı bir akıncı gibi at koşturmakta, pazar ticaretinde ön sıraları tutmaktadır. Özbek Han'ın ülkesinde asilzade hanımları sosyal etkinliklerde kocalarından aşağı kalmamaktadır. Onun antropolojik mülâhazalarının en önemlisi anaerkil düzene işaret ettiği yerlerdir. İç Batı Afrika'daki Müslüman zencilerin bazı bölgelerde kurdukları düzen tamamen anaerkil esaslara dayanır. Nesep ve miras işlerinde anne ve annenin ailesi belirleyici konumdadır ve orada erkekler babalarına değil; anneleriyle dayılarına nispet edilir. Seyahatnamede, ticaret kültürüyle ilgili olarak ahî birliklerine temas edilir ve bunların Kırım'dan Konya'ya, Alanya'dan Sivas'a uzanan siyasî ve ticarî etkinliğine dair ayrıntılı bilgiler verilir. Ona göre Ahîlik, Mısır'daki fütüvvet sistemine benzer. Bu düzenin bir benzeri de İsfahan'da mevcuttur. Çin'de bütün iktisadî faaliyetlerin kâğıda bağlandığını, para hükmündeki kâğıt parçalarının yıpranması veya yırtılması durumunda büyük darphâneye getirilerek değiştirildiğini anlatır. Maldivlilerin ve Koko'daki Afrikalıların mübadele aracı 'veda' denilen deniz kabuklarıdır. Bu adalarda büyük memurlara maaş olarak pirinç ödenir. Seyahatnameyi ilginç kılan hususlardan biri de, seyyahın gezdiği ülkelerdeki dinar ve dirhemleri, Mağrib ve Mısır dinar ve dirhemleriyle mukayese etmesidir. Böylece çeşitli ülkelerin para birimlerinin gerçek alım gücünü karşılaştırmalı biçimde verir. Fikriyat İbn Battuta Seyahatnamesi kitap özeti: 14'üncü yüzyıl gezginlerinden İbn Battuta, doğduğu şehir olan Fas'ın Tanca kentinden çıktıktan sonra, 28 yıl boyunca birçok diyarı gezdi. Devlet ve toplum yapıları, inanç ve adetleri, doğal özellik ve ürünleriyle tanıttığı bu ülke ve şehirlerin 700 yıl önceki durumlarını ise, kaleme aldığı seyahatnamede topladı. 'İbn Battuta Seyahatnamesi'ni satın almak ve kitabı incelemek için tıklayın.

Ortaçağ’ın en büyük seyyâhı İbn Battuta’nın seyahatleri

ORTAÇAĞ’IN EN BÜYÜK SEYYÂHI: İBN BATTÛTA