Osmanlı askerlerinin acı hatırası: Nargin

Emsalsiz bir savaş ◾ I. Dünya Savaşı, daha önceki emsallerine benzemeyen, yıkıcı ve devletler kurucu bir harptir. Milyonlarca asker ve sivilin hayatını kaybettiği savaş sonrasında dünya siyasi haritası yeniden şekillenmiştir. ◾ Savaş sonunda Alman, Avusturya - Macaristan, Rus ve Osmanlı İmparatorlukları tarihe karışırken yirminci yüzyılın cumhuriyetler dönemi olacağı aşikar olmuştur. Birinci Dünya Savaşı'nda rakamlarla Osmanlı ordusu ◾ Savaş boyunca, büyük fedakarlıklar yaparak pek çok cephede çarpışan Osmanlılar, hem parlak zaferler hem de büyük mağlubiyetler yaşadılar. ◾ Bunlardan en mühimi Sarıkamış Harekatı idi. Binlerce askerin şehit olduğu harekat sonunda binlerce asker de Rus saflarına esir düşerek karanlık bir yolculuğa çıktılar. Bu askerlerin ciddi bir kısmı Nargin olarak bilinen adaya götürüldü. Yılan Adası ◾ Nargin'e I. Dünya Savaşı esnasında, tutulan esirlerin bulunduğu şartlardan dolayı, Azerbaycanlı Türkler tarafından 'Arsa-i Kerbela', 'Makber' gibi çeşitli isimler verildiği gibi yılanlarla ünlü olduğu için de 'Yılan Adası' denildi. ◾ Hazar Denizi'nde, Bakü'ye deniz yoluyla 45 dakikalık mesafede bulunan 3,5 kilometre kare büyüklüğe sahip olan bir ada olan Nargin'i, Ruslar, Sarıkamış Harekâtı'ndan sonra savaş esirlerinin tutulduğu bir kamp haline getirmişlerdi. Tarihin en soğuk günü: Sarıkamış Nargin'de ne oldu? ◾ Nargin adasındaki Türk askerlerin ciddi bir kısmı susuzluk, açlık ve yılan zehirlemesinden hayatını kaybetmiş, bir kısmı da Rus askerlerince kurşuna dizilmiştir. ◾ Ada, bundan sonraki süreçte de askeri amaçlarla kullanılmış ve buraya hava savunma birlikleri yerleştirilmişti. Sovyetlerin dağılmasıyla ise ada boşaltırak terk edilmiştir. Günümüzde Nargin ◾ Günümüzde Azerbaycan Savunma Bakanlığı kontrolündeki Nargin, sadece tarihi deniz feneri işlevini sürdürürken sivillerin adaya girişine izin verilmemektedir. Bükreş'te dalgalanan Osmanlı sancağı ◾ Doğu cephesinde, özellikle Sarıkamış'ta Ruslara esir düşen Osmanlı askerleri cehennem adası olarak bilinen bu mevkide tutuluyordu. ◾ Ada'da tutulan esirlerin içinde tanıdık bir isim de vardı. Esirlerin bir kısmı Azerbaycanlıların yardımlarıyla adadan kaçmayı başardı. Kurtulanlardan biri de Türk havacılık tarihinin önemli isimlerinden Vecihi Hürküş'tu. ◾ I. Dünya Savaşı'nda Türk donanmasının Karadeniz'deki Rus limanlarını bombalaması ile başlayan ve Kafkas Cephesi çatışmaları ile devam etmişti. 15 Aralık 1917 tarihinde fiilen son bulan Türk-Rus savaşlarında binlerce Türk askeri, Ruslara esir düştü. ◾ Omsk, Tomsk, İrkutsk, Uralsk, Samara, Kazan, Nijniy Novgorod, Horkov, Bakü ve bazı şehirlerde özel kamplara götürüldüler. Dünya'nın en kanlı savaşı Ermeni refakatçiler ◾ Savaş meydanlarında esir düşen Türk askerlerinin yaşadıkları zorluklar ve sıkıntı, daha Rusya'ya nakledilmeleri sırasında başlamıştı. ◾ Yaralı askerler ile normal askerler bir arada tutuluyor, genelde Kafkas Ermenilerinin idare ve kontrolü altında bulunan esirler, balık istifi şeklinde vagonlara bindiriliyor, işkence görüyor ve yine çoğu Ermeni olan askerlerin kontrolünde aç-susuz bir halde gönderiliyorlardı. ◾ Ruslara esir düşen Türklerin Tiflis ve Bakü gibi şehirlere getirilmesi, zaten siyasi ve askeri olarak zor bir durumda olan Çarlık yönetimi açısından ciddi bir sorun olmuştu. ◾ Bunun sebebi Kafkas halkının önemli bir kısmının dini ve etnik açıdan esir düşen Türklerle aynı kökten olması, onlara yardım fikrinde bulunmalarıydı. Birinci Dünya Savaşı'nda Osmanlı cepheleri ◾ İşte böyle karışık bir ortamda Rus Çarlığı, zor durumdaki Türk esirlerin halkın üzerinde bırakacağı birleştirici etkiyi de göz önünde tutarak, esir kamplarını özellikle halkın dikkatlerinden uzak, herhangi bir irtibat riski olmayan yerlerde kurmayı planladı. ◾ Daha önceleri ağır suçluların tutulduğu bir hapishane olarak kullanılan ve kötü şartlarda bulunan Nargin Adası da bu amaca uygun olarak düşünüldü. ◾ Türk esirlerin Nargin Adası'na hapsedilmesi Azerbaycan'da ciddi bir tepkiye sebep oldu. Bilhassa gazeteler eliyle Türk askerlerinin serbest bırakılması talep edildi. Ölüleriyle yaşayan medeniyet: Osmanlı ◾ Azerbaycan Türkleri, esirlerin adadan kaçmalarına yardımcı olmak için çok ciddi çabalar sarfettiler. 1915 yılı Temmuz ve Ağustos aylarında 'Türk Bayramı Günü'nde sekiz Türk esir subay şehre bırakıldı ve bir daha geri dönmedi. Çünkü, İran'a kaçmaları sağlanmıştı. ◾ Kafkasyalı Türk gençleri tarafından kurulan 'Kafkasya Müslüman Talebeleri Komitesi' bizzat Türk esirlerin kaçırılması faaliyetlerine katılmıştı. ◾ Yine ihtilâl sonrası açılan ve esirlere yardım eden cemiyetlerden birisi de 'Muhtaçlara Kömek (Yardım) Cemiyeti' idi. Asıl amacı Azerbaycan'da, özellikle Nargin Adası'nda bulunan Türk esirlerinin ihtiyaçlarını karşılamaktı. ◾ Bu yardımlar sayesinde, I. Dünya Savaşı'nda esir düşerek Bakû'ye ve Nargin Adası'na getirilen Anadolu Türkleri bir nebze de olsa yaralarını sarabildi. ◾ Azerbaycan'daki Türk esirlerin durumu Türk ordusunun Bakü'ye girmesinden sonra daha da düzeldi ve Azerbaycan Türklerinin yardımları 1918 yılında Azerbaycan'ın istiklâlini kazanmasından sonra da devam etti. Nargin'de şartlar nasıldı? ◾ Adaya getirilen ilk esirlere içi saman dolu şilteler verilmişti. Yatak, yorgan, yastık yoktu hatta sonradan gelenlere şilte dahi verilmemişti, doğrudan kuru tahta üzerinde yatıyorlardı. Kampın yemekhanesi ve çamaşırhanesi yoktu. Şilte ne demek? İçi doldurularak yapılan döşek ◾ Düzenli bir ilaçlama olmadığı için kamp şartları hijyenik olarak iyi değildi. Koskoca Nargin Adası'nda esirlerin kullanabileceği iki adet tuvalet vardı. ◾ Deniz kenarında son derece pis, duvarı ve çatısı olmayan bu tuvaletleri özellikle geceleri kullanmak son derece tehlikeliydi çünkü denize düşme riski vardı. ◾ Daha evvel hayatlarında böyle sağlıksız, kötü şartlarda yaşamayan Osmanlı askerleri Nargin'deki kötü şartlar sebebiyle sağlıklarını da kaybettiler. ◾ Düşmana esir düşerek hayatının bir bölümünü Nargin'de geçiren Türk askeri 'Süleyman Nuri' hatıralarında adayı ve yaşadıklarını şöyle naklediyor: Adanın kuzey tarafı ucuna, ölen esirleri gömdüklerini işittiğimiz yeri görmek ve onları ziyaret etmek için bir gezinti yaptık. Orada yegâne açık bulunan bir çukura yaklaştık. Yarı yarıya dolu olan çukurun içine atılmış ölüleri, üzerlerine kalın bir tabaka kireç serpildiği için sayamadık. Bizden kıdemli olan erler çukurların ellişer kişilik kazıldığını ve dolunca kapatıldığını söylediler. Artık biz de ölümle hayat arasında fark görmek hissinden mahrum olanlara döndük.