Osmanlı'da memurlar nasıl yetişirdi?

Osmanlı Devlet teşkilatı üç gruptan oluşurdu: Askeri sınıf (seyfiye), ulema (ilmiye) ve bürokrasi. Osmanlı bürokrasisinde, memurların çalıştığı bürolar 'kalem' olarak isimlendirilmişti. 17. yüzyılın ortalarında devlet işlerinin Divan-ı Hümayun'dan Bâbıâli'ye kayması ile birlikte Osmanlı devlet teşkilatının yapısı değişti. Babıali'nin önem kazanması, burada görev yapana memuriyetlerin ön plana çıkmasını sağladı. Sadaret kethüdası, reisülküttap, amedi, beylikçi, sadaret mektupçu en önemli görevlilerdi. Zamanla vezirliklere, beylerbeyliklere ve sadrazamlığa bürokrasi kökenli devlet memurları yükselmeye başladı. Osmanlı bürokrasisinde görev yapan memurlara kâtip denirdi. İlk yıllarda medrese eğitiminden geçmiş, kadı veya müderris bulamamış kimseler kâtip olarak çalışırken, 16. yüzyılın ortalarından itibaren bürolar kendi elemanlarını yetiştirdi. Bunun sonucunda da profesyonel memurlar ortaya çıktı. Nezaretler öncesi, Osmanlı bürokrasisinde kalemler (bürolar) aynı zamanda kendi memurlarını yetiştiren bir mektep durumundaydı. Sekiz-on yaşlarında yetenekli çocuklar, bürolara şakird (çırak) olarak alınırdı. Kalemin kıdemli katiplerinden birisinin veya büro amirinin yanına verilerek ondan kitabet, inşa, yazı çeşitleri, hesap ve defter usulleri öğrenirdi. Çıraklara mesleğin incelikleri öğretilene kadar yazı yazdırılmaz, defter ve evrakı getirip götürme işleri yaptırılırdı. Yazı yazabilecek seviyeye gelen şakirde, yazdığı tezkerelerde ve çıkardığı kayıtlarda kullanılmak üzere bir mahlas verilirdi ki, her mahlas büroda yapılan işlemin hangi memur tarafından yapıldığını gösterirdi. Bu usul, suistimallerin önlenmesi için alınmış bir tedbirdi. Bu dairede görev yapan şakirdin geleceğe yönelik hayalleri şu şekilde olurdu: Şakird zamanla yetişmiş bir kâtip konumuna, ardından da kalemle denetimle ilgili bir dizi mevkiye gelip daha sonra ilk dairesi dışında makamlara gelecekti. Burada da kendini kanıtladıktan sonra hacegan (kalem amiri) olup, memurların seçkinleri arasına girecekti. Defterdar, sadaret kethüdası, reisülküttap gibi memurların üst basamaklarında görev aldıktan sonra sadrazam olmayı düşünürdü. Şakird olarak alınıp memur olan kişi daha sonra kâtip olur, eğer becerikli olursa hacegan (hoca usta) olurdu. Küçük yaşta kaleme alınan şakirdlerin yanında yazı ve hesap bilen kişiler de çırak olarak kaleme alınırdı. 17. yüzyılda çıraklığın manası değişmiş, kadrolar değişmişti. Bu yüzyıldan itibaren, bürolar son derece önemli bir konuma geldiği için bir kadro karşılığı kullanılmaya başlandı. 17. yüzyıldan önce kitap ve hitabet bilmeyen kişiler kadrosuz olarak çırak olarak alınırken, bu yüzyıldan sonra mülazım adıyla anıldı. Mülazımlar tecrübe kazandıktan sonra şakird gediğine geçebilirdi. Osmanlı'da memurluk bir aile mesleği şeklindeydi. Bir büroda çalışan memur öldüğünde veya emekli olduğunda büyük oğlu bu işi yapabilecek kabiliyetteyse onun babasının kadrosunu alması kanundu. Memurların çocukları, babaları ile birlikte küçük yaşlardan itibaren bürolarda devam ederek, bürokratik usulleri öğrenirlerdi. Yetiştikten sonra kadro temin edemezlerse kadrosuz olarak çalışırlar, babalarının ölümüyle de onun kadrosuna geçerdi. Kitabet usullerini bilen kimseler, doğrudan kâtip olarak bir büroya alınabilirdi. Bunlar 'ehl-i kalem ve sahib-i makam, müstakim' olarak tarif edilmektedir. Kendi yeteneklerinin yanında, bir devlet görevlisinin himayesi de memur olmakta önemli rol oynuyordu. Bir şahsın memuriyete alınması için o büronun amirinin veya başka bir devlet görevlisinin arzı gerekiyordu. Memur adayı şahsın kendisi de arzuhal verebilirdi. Ancak büro amiri veya üst düzey bir devlet görevlinin himayesi olmadan bir kişinin memuriyete girmesi oldukça zordu. Memuriyet, Tanzimat döneminde meslek haline getirilmişti. 16. yüzyıl başlarında 20-30 kişi ile ifade edilebilen Osmanlı merkez bürokrasisindeki memur sayısı, devletin ve merkezi bürokrasinin büyümesine paralel olarak gittikçe artmış, asrın son çeyreğinde 100 kişiyi geçmişti. 16. yüzyıl sonlarındaki uzun süren İran ve Avusturya harpleri, cephelerde görev yapacak kâtip ve şakirde ihtiyacı arttırmıştı. Ancak bu yıllarda aşırı sayıda alınan kâtip ve çıraklar sıkıntıya sebep olması üzerine memur sayısında düzenlemeye gidildi. Bu kadrolara da gedik deniyordu. Gedikli kâtip ve şakirdlerin dışında kadrosuz olarak çalışanlar da bulunuyordu. Ancak gedikli olmanın büyük avantajları vardı. Gedikli kâtip ve şakirdler büyük gelirli zeamet tasarruf ederlerdi ve emekli olduklarında zeametlerinin tamamını veya önemli bir kısmını tasarruf etmeye devam ederdi. Ancak bu kâtipler ve şakirdler, Osmanlı askeri harekatlarının çoğuna katılmayıp, merkezde kalırlardı. Maliye kâtiplerine, 17. yüzyıldan itibaren halife denilmeye başlanmış ve bu dönemde yapılan düzenleme ile bürolarda bulunan halifeler, halife-i evvel, sani gibi hiyerarşik bir sıralamaya tabi tutulmuşlardı. Baş katip vefat ettiğinde yerine ikincisi geçiyor, onun yerine üçüncüsü şeklinde devam ediyordu. Büro amirlerine have (hoca) adı verilirdi. Bu isim memuriyete yeni girenlere bir nevi 'hocalık' yapmaları dolayısıyla kullanıldı. Yetişmek üzere büroya gelen memur adayları bir hacegana intisap ederdi. Osmanlı bürokrasisinde memuriyetler tarihi süreç içerisinde devrin ihtiyaçlarına binaen oluşturuldu. Osmanlı'nın kuruluş yıllarından itibaren, memurlar her gün güneş doğmadan vazifelerine gelir ve güneş batmadan bir saat evvel sadrazamın müsaadesiyle evlerine dönerlerdi. Memurların günlük mesaileri 9-10 saat sürmekteydi. Mesai saatlerinin başlangıç ve bitişleri mevsimlere göre değişirdi. Başlangıçta birçok vazife nişancı ve defterdarın uhdesindeyken, devletin büyümesiyle beraber işler çoğalmasıyla, o işlerin yürütülmesi için yeni memuriyetler kuruldu. 17. yüzyılda hacegan sayısı 50 civarındadır. Hacegan-ı divan-ı hümayun kendi arasında dört sınıftı. Birinci sınıf hacegana 'menasıb-ı sitte' denilir ve bunlar üç defterdar, nişancı, reisülküttap ve defterdar emininden oluşurdu. Büro personelinin işe devamları, amirleri olan hacegan tarafından kontrol edilirdi. Görevini aksatanlar haceganın arzı ile bürodan uzaklaştırılırdı. Memurların dairede kanunlarda belirtilen kıyafetleri giymeleri de hacegan tarafından sağlanırdı. Memurların büronun evrakı üzerinde hata ve suistimal yapıp yapmadıkları da hacegan tarafından teftiş edilirdi. Maaş artışlarını da düzenlerdi. Memurların bir kısmının çeşitli geliri bulunurdu. Bir kısım kâtip ve şakirtler timar veya zeamete sahip olurlardı. Gedikli olanların timarları yüksek gelire sahipti. Defterhane-i amire ve divan kâtipleri timar alırlardı. Maliye kâtiplerine timar verilmemesi kanundu. Ancak babalarından timar kalan maliye kâtipleri, bunların gelirinden istifade ederdi. Katip ve çırakların bir kısmı ise ulufe alırdı. Bunlar maaşlarını üç aydan üç aya, küçük ruznamçe kaleminden alırlardı. Bazı memurların maaşları ise gümrük gelirinden karşılanırdı. Mesela, Defterhane-i Amire'de 1664-1692 yılları arasında görev yapan Katip İbrahim'in ulufesi 10 akçeden 80 akçeye yükselmişti. Memur ve büro amirlerinin en önemli geliri ise kalemde yaptıkları işleri karşılığında aldıkları harçlardı. Kâtipler yazdıkları tezkireler ve defterlerden çıkardıkları kayıtlar için iş sahibinden belirli ücret alırlardı. Bu ücretlerin bir kısmı hazineye verilir, 'katibiyye' kısmı ise kalem kisedarı vasıtasıyla dağıtılırdı. Timar ve ulufe tasarruf etmeden bürolarda çalışanların tek gelirleri kalem harçlarından aldıkları bu paylardı. Osmanlı bürokrasisi çalışanlarının görev süreleri çok uzun olmaktaydı. Memurların çok gerekmedikçe emekli olmadıkları, ağır hasta veya oldukça yaşlanmadan görev bırakmadıkları görülür. Memurlar başka bir göreve geçmedikleri veya ağır hasta olmadıkları takdirde büroda ölene kadar çalışırdı. Emeklilikte en önemli faktör, memurların gözlerinin görme gücünün zayıflamasıydı. Memurlar iş göremeyecek hale geldikleri zaman, hekimbaşı ve çavuşbaşı tarafından kontrol edilirdi. Bu görevlilerin raporları hastalığı teyit ederse, o memur timar tasarruf ediyorsa timar gelirinin, ulufe tasarruf ediyorsa ulufe gelirinin bir kısmı ile emekli edilirdi. Bazı memurlara da gümrük gelirinden emekli maaşı verilirdi. Büroda 50 yıldan fazla çalışanlara rastlanıldığı gibi 90-100 yaşlarına kadar memuriyette bulunanlar da tespit edilir. Orta Defterdar Göynüklü Ahmed Efendi, 1758'de öldüğünde 100 yaşını geçmişti.

Osmanlı'da memurlar nasıl yetişirdi?

OSMANLI'NIN EN GÖZDE MESLEĞİ; MEMURLUK