Osmanlı sokaklarının simgesi; sakalar

Saka, çeşme ve sarnıçlardan evlere su taşıyan kimselere verilen addır. Su temininde sıkıntı yaşanılan mahallelerde su ihtiyacını sakalar karşılardı. İslam medeniyetinde su kadar suyu dağıtan kişiye de önemliydi. Saka tasavvufta özel bir yere sahipti. Terimin tasavvuftaki karşılığı mürşid-i kâmil ve pîr-i tarikattı. Bu kuruma Bektâşî ve Alevî gelenek içerisinde ayrı bir önem atfedilir, cemdeki başlıca hizmetlerden birisi saka hizmetiydi. Sakalık, Osmanlı döneminde en önemli meslekler arasında yer alırdı. 15. yüzyılda evlere para karşılığı su taşıyan sakaların bir araya gelmesiyle 'saka loncası' kuruldu. Osmanlı döneminden her mahallede bu loncaya kayıtlı bir saka bulunurdu. Su da genellikle sebillerden temin edilirdi. Sakalar, İstanbul eşrafının yanında Yeniçeri Ocağı'nın suyunu da temin ederdi. Padişahın sarayında su temininden sakacıbaşı sorumluydu ve ayrı bir önem atfedilirdi. Sakacıbaşına bağlı görevlilerle su hizmetleri yürütülürdü. Her sakanın hangi çeşmeden suyunu alacağı belliydi. İzin belgesi olmadan su alıp satmak yasaktı. Saka gedikleri; alınır, satılır ve babadan oğula geçerdi. Bununla beraber, bir süre sonra sakalar, vakıf çeşmelerini kendi mülkleri gibi kullanmaya başlamış, vakıf hükümlerine aykırı bir şekilde insanların bunlardan su almasını engellemeye çalışmışlardı. Osmanlı'da şehir sakaları, atlı sakalar veya yaya sakaları olmak üzere ikiye ayrılırdı. Atlı sakalar atlarının yan taraflarında içine su doldurdukları deriden kırbaları taşırlardı, ağızları meşin bir bağ ile bağlanırdı. Yaya sakaların ise 45-50 litre su alan kırbalarından başka necef tas ve kâseleri de bulunurdu. Her evin giriş kapısı yanında saka deliği diye adlandırılan taştan küçük teknecikler olurdu. Sakalar getirdiği suyu evin içine girmeden bu teknelere boşaltırlardı. Kimi evlerde abdesthane ya da sofalara yapılan çeşmelerin duvara gömülü çömlek biçiminde küçük haznelerine yine aynı sistemle su doldurulur, oradan da bir boru ile su musluğa verilirdi. XVI. yüzyılda bir kırbanın satış fiyatı 1 akçeydi. XIX. yüzyılda ise bir kırbanın fiyatı suyun taşındığı mesafe de göz önüne alınarak 8 ile 10 para arasındaydı. Sebilcilerin kırbası, sakaların kırbasından biraz farklıydı. Biraz küçük olan sebilci kırbalarının ağız kısmında pirinç bir musluk da bulunurdu. Tüm kırbalar daha önceden belirlenmiş büyüklükte yapılır, su doldurulduktan sonra da ağızları mühürlenirdi. İslam medeniyetinde su, bir şifa kaynağı olarak görülürdü. Bu yüzden de Osmanlı'da da birçok hayırsever tarafından bir sevap vesilesi olarak görülüyordu. Halkın su ihtiyacını gidermek amacıyla pek çok hanım sultan, devlet erkânı, varlıklı kişiler çeşmeler ve sebiller yaptırmıştı. Bu kişilerin dışında derviş sakalar gibi kimseler de hayır vesilesi olması amacıyla halka suyu ücretsiz dağıtırdı. Kanuni Sultan Süleyman döneminde İstanbul'a gelen İtalyan seyyah Luigi Bassano'da Osmanlı halkının su dağıtımına verdiği önemden bahseder. Ona göre bazı kimseler büyük masraflar ederek evlerinin yakınlarına borularla getirir, bu sayede insanların hem abdest almalarını hem de susuzluklarını gidermelerini sağlarlardı. Yine, ayakkabıcı, derici vs esnaf da dükkanlarının önüne koydukları su dolu küpler ile yoldan geçenlerinin susuzluklarını gidermelerine yardımcı olurlardı. Sakalar, savaşlarda da en önemli görevliler arasında sayılırdı. Cephede savaşan Kapıkulu Ocaklarındaki askerlere su taşıyan sakalar, atlarına su dolu kırbaları yükleyerek bu görevi yerine getirdi. Su taşımak savaş sırasında hayati bir görev olduğundan sakalar, özellikle de yaz günleri durup dinlenmeden çalışırlardı. Sakaların bir diğer önemli görevi yangın çıktığı zaman su taşımak suretiyle yangının söndürülmesine yardım etmekti. Su Nazırı'nın maiyetindeki 'Sakalar Ocağı'nda bulunan kişiler bu işle görevlendirilmişti. Evliya Çelebi 17. yüzyılda İstanbul'da yaklaşık 10.000 çeşme olduğunu söyler. Ünlü seyyaha göre buralardan evlere su taşıyan atlı sakaların sayısı 1.400, yaya olan arka sakaların sayısı ise 8.000 civarında idi. Sakaların belirli bir kıyafeti yoktu fakat yelekleri birbirine benzerdi. Rutubetten dolayı ciğerlerini üşütmemek için bu deri kırbaları yün ya da deriden yapılmış bir yelek giyerek taşırlardı. Saka-baba, Osmanlı tarihinde derin izler bırakmış savaşlarda askerlere su dağıtan, savaşın en zor anlarında gazilerin susuzluklarını gideren evliyaya benzetilen kimselere denirdi. İstanbul'daki Saka Babaların hemen hepsi Fatih Sultan Mehmet döneminde İstanbul'un fethine katılan askerlerden sayılmış, Balat'taki Saka Baba ise sahabeden kabul edilmişti.

Osmanlı sokaklarının simgesi; sakalar

SAKA NEDİR?