Osmanlı sultanları fotoğraflarını nasıl çektirirlerdi?

1800'lü yılların ilk yarısında, dünya yepyeni bir icat ile tanıştı: 'fotoğraf'. Bu alanda teknolojinin hızla gelişmesi, fotoğraf makinelerini yaygınlaştırmaya; fotoğrafçıların sayısını arttırmaya başlamıştı. Takvimler 1840'lı yılları gösterdiğinde, Doğu'nun önemli şehirlerine uğrayacak bir gemi, son durağı İzmir olacak şekilde Marsilya'dan yola çıktı ve Osmanlı topraklarının ilk fotoğrafları da bu süreçte çekilmiş oldu. Köprüler, hanlar, İstanbul Boğazı, Galata Kulesi… İlerleyen yıllarda, fotoğrafçılık algısı değişti; çekilen bu fotoğraflara insanlar eklenmeye başlandı. Daha sonra bugünkü anlamda 'portrecilik' anlayışı ortaya çıktı ve Pera, boydan boya fotoğraf stüdyolarıyla süslendi. Müslüman halkın fotoğrafa duyduğu tepki sebebiyle, Müslüman bir vatandaşa ait ilk fotoğraf stüdyosu ancak 1910'da, Rahmizâde Bahaeddin Bediz tarafından açıldı. Aslında Osmanlı, halk arasında bu sanata gösterilen tepkiye karşın, fotoğrafa uzak değildi. Mühendishane-i Berri-i Hümayun'da karanlık oda teknolojisi 1805'ten beri kullanılıyor; Osmanlı Sultanları da, fotoğraf alanındaki gelişmeleri sıkı sıkıya takip ediyorlardı. Sultan Abdülhamid, fotoğrafa verdiği desteğin yanında, bu sanatla oldukça yakından ilgileniyordu. Onun döneminde, resmi 'saray fotoğrafçıları' görev yapıyorlardı. Bu da, Osmanlı sultanlarının fotoğrafa gösterdikleri değeri kanıtlıyordu. Abdülhamid, fotoğrafın 'belge niteliği' yönünü daha ilk yıllarda keşfetmişti. Hem hüküm sürdüğü topraklar hakkında fikir sahibi olabilmek, hem de bunları diğer devletlere gösterebilmek amacıyla, onlarca fotoğrafçıyı Osmanlı diyarını görüntülemek için görevlendirdi. Camiler, köprüler, hastaneler, doğal çevre ve arkeolojik kalıntıların fotoğrafları, o dönemin dünyasına ışık tutarak bizlere büyük bir miras oldu. Osmanlı döneminde Foscolo, çektiği İstanbul panoramalı fotoğrafları sayesinde sarayın dikkatini çekti ve bu sayede Sultan Abdülmecid zamanında saray fotoğrafçısı oldu. V. Murat'ın ise, özel fotoğrafçısıydı. Fotoğrafın Osmanlı topraklarındaki ilklerinden olan Abdullah Biraderler, Sultan Abdülmecid döneminde saray fotoğrafçılığı görevine getirilmişlerdi. Abdülmecid'in ünlü portresini, Abdullah Biraderler çekmişti. Osmanlı Devleti'nde saray fotoğrafçılığı yapan bir diğer isim de Febus Efendiydi. Abdullah Biraderlerin yanında yetişen ve asıl adı Bogos Tarkulyan olan bu fotoğrafçı, İstiklal Caddesi'nde 1890 yılında 'Febus' adlı fotoğraf stüdyosunu açtı ve ilerleyen zamanda bu isimle anılmaya başlandı. 23 yıl boyunca saray fotoğrafçılığı yapan Febus Efendi'nin, beşinci derecede bir mecidi nişanı bulunuyordu. Febus Efendi, o günlerin dünyasına ışık tutmuş; Osmanlı devletinin son padişahları olan Sultan Abdülmecid, Sultan İkinci Abdülhamid, Sultan Mehmet Reşad ve Sultan Vahdettin Han'ın fotoğraf çektirirken gösterdikleri hassasiyetin detaylarını aktarmıştı. Sultan Abdülhamid Han'ın özel fotoğrafçılığını yapmış olan Febus Efendi, 1936 yılında yayımlanan bir röportajda padişahın ilk fotoğrafını nasıl çektiğini şöyle anlatmıştı: '23 senede ancak bir defa onun fotoğrafını çekmek için davet edildim. O da bir mecburiyet tahtında oldu. Kendi resmiyle süslü bir nişan hediye etmesi lazım geliyordu. İşte bu nişana konmak üzere bir resim çektik. O gün Yıldız Sarayı'na gittim. Kütüphanesinin yanındaki büyük salonda makinemi kurdum. Biraz sonra Hünkâr içeri girdi. Şöyle bir etrafına bakındı sonra bana hitap etti 'Febus efendi, nasıl münasip görüyorsanız öylece hazırlanın, ben şimdi geliyorum.' Çıktı, beş dakika sonra tekrar geldi. Hazırladığım koltuğa oturdu, 'Çekerken haber veriniz' dedi'. Sultan Abdülhamid'den sonra padişah olan Sultan Mehmet Reşad'ın fotoğrafını nasıl çektiğini anlatan Febus Efendi, 'Sultan Reşad'ın fotoğrafını Dolmabahçe sarayında aldım. Büyük üniformasını giymişti. Geldi, sessiz sedasız gösterdiğim koltuğa oturdu. İş bitince de hiç ses çıkarmadan kalktı, yavaş yavaş uzaklaştı gitti. Osmanlı'nın nezaketi ancak bu şekilde anlatılabilir' şeklinde ifade etmişti. Osmanlı Devleti'nin son padişahı olan Vahdettin'in Topkapı Sarayı'nda kılıç kuşanma merasiminde fotoğrafını çeken Febus Efendi, o günü 'Kılıç kuşanma günü fotoğrafını alıyordum. 'Müsaade buyurursanız çekiyorum' deyince birdenbire başını çevirdi. 'Durun, yandan olsun' dedi. Her ne hikmete mebni ise daima profil resim isterdi' şeklinde anlatmıştı. Sultan Abdülmecid Han'ın fotoğraflarını da çektiğini aktaran saray fotoğrafçısı, sultanın fotoğraf hassasiyetini şu şekilde özetlemişti: 'Abdülmecid Han titizdi. Çok da söylerdi. Makinenin karşısında kendisine uzun uzadıya pozlar verir, şöyle mi dursam, böyle mi dursam diye sorar, düşünür ve talimat verirdi.' Osmanlı devletinde sultanlar, mahremiyete çok önem verirlerdi. Saray fotoğrafçısı Febus Efendi'nin saray kadınlarına yönelik fotoğraf açıklamasında şu cümlelere yer vermişti: 'Ne meşrutiyetten evvel, ne de sonra saraya mensup hiçbir kadının fotoğrafını çektirmediler. Sadece Enver Paşa evlendiği gün beni çağırtmıştı. Nişantaşı'ndaki konağında Paşa'nın Sultan'la birlikte resimlerini aldım.' Kadınların mahremiyet durumu, sadece saray için değil; diğer kadınlar için de geçerliydi. Bu nedenle ilk Osmanlı fotoğrafçıları, fotoğraflarda model olarak Hristiyanları kullanmışlardı. Beyaz peçeleri ile 'Türk Kadını' olarak gösterilen fotoğraflarda yer alan kadınlar, İslami giysiler içindeki Hristiyan modellerdi. Fikriyat Üç kıtaya hükmeden büyük bir imparatorluğun en zor dönemlerinin mirasını omuzlarına alan bir hükümdardı, Sultan Abdülhamid. Osmanlı Devleti'nin yükselmesi için eğitim, bilim, teknoloji ve sanayiye daima büyük önem verdi. Abdülhamid, fotoğrafa da özel bir ilgi duyuyor, Osmanlı'ya dair fotoğraflar çektirerek oluşturduğu albümleri farklı ülkelere yolluyordu. Abdullah Biraderlerin çektiği fotoğraflarla Osmanlı topraklarının bir yansımasını sizlerle buluşturuyoruz. 'Abdülhamid'in arşivinden fotoğraflarla Osmanlı toprakları' fotoğraflarına ulaşmak için tıklayın.