Osmanlı tıbbında bilinmesi gereken terimler

Abir: Anber Amber, sıcak denizlerde bulunan, esmer, balmumu renginde, iddialara göre balıkların safra kesesinde oluşan, sonra dışarı atılan ya da deniz kuşlarının denize çıkardığı ifrazattan oluşan bir esans maddesidir. Ağrı kesici, kan yapıcı olan amber aynı zamanda bronşit ve romatizmaya da iyi gelir. Müslim, Ebu Davud ve Nesaî'nin rivayet ettiği bir hadiste Efendimiz (sav) 'Kokuların en güzeli misktir' buyurmuştur. Aftimûn: Bağboğan Küsküt otunun halk arasındaki adı olan bağboğan, 150 kadar asalak bitki türünün ortak adıdır. Besinini başka bitkilerden sağlamak zorunda olan bağboğan, kök benzeri organlarıyla, konak bitkinin dokularına girip, besinini emerek bitkiyi öldürebilir. İpe benzeyen gövdeleri sarı, turuncu, pembe ya da kahverengidir. Düğümsü kümeler oluşturan çiçeklerin, açık sarı ya da beyaz renkli ve çana benzeyen, bileşik taç yaprakları vardır. Karaciğer hastalıklarına iyi geldiği bilinir. Bâbûnec: Papatya çiçeği 20-60 cm boyunda narin yapılı bir bitki olan papatyanın ana vatanı Türkiye'dir. Çiçekleri toplanarak çay ya da lapa olarak kullanılır. Mideye, ciğere, gripten kaynaklanan ağrılara, boğaz ve bademcik iltihaplarına, uykusuzluğa iyi geldiği bilinir. Bantâfîlyûn: Encübar, beş parmak otu Yol kenarında ve çayırlarda yetişen 40-70 santimetre boyunda yabani bir bitkinin yaprakları rozete benzer. Altın sarısı renginde olan beş parmak otunun yaprak ve kökleri Temmuz, Ağustos aylarında toplanıp kurutulur. Mide ekşimelerine ve diş ağrılarına iyi geldiği bilinir. Bezr-i katûnâ: Boğa yaprağı dedikleri otun tohumudur. Bazıları sinirli yaprak tohumudur derler. Halk arasında 'sinirli ot' diye bilinen ve çok sayıda faydası bulunan bu bitki türü, kır yollarında, çimenli tarla kıyılarında, nemli arazilerde, bahçe ve parkların çimleri arasında ve birçok bölgede yetişir. Bilimsel anlamda antibiyotik etkisi kanıtlanan sinirli ot, solunum sistemi ve ilgili organlar açısından birçok faydası bulunur. Özellikle de balgam, öksürük, boğmaca, akciğer astımı ve akciğer tüberkülozu rahatsızlıkları üzerinde etkili olur. Cederî: Çiçek hastalığı Daha çok küçük yaşlarda etkili olmakla birlikte her yaşta görülen çiçek hastalığı yüksek ateş, halsizlik, baş ve sırt ağrılarıyla başlar. Daha sonra hastaların vücudunda kırmızı döküntüler ortaya çıkar ve ilerleyen günlerde bu döküntüler birer irinli kabarcığa döner. Ateşli, ağır ve bulaşıcı bir seyir takip eden çiçek hastalığının en belirgin özelliği vücutta kalıcı izler bırakmasıdır. Türkler, büyükbaş hayvanların memelerinden alınan inek çiçek hastalığı mikrobuyla aşılanan çocukların, çiçek hastalığına yakalanmadığını keşfetmişlerdi. Bu tür aşılama ve çiçek aşısının diğer türleri, 1716 ve 1718 yılları arasında İstanbul'da görevli büyükelçinin ünlü kâtibesi ve eşi Lady Montagu tarafından İngiltere'ye götürüldü. Buyân dibi: Meyan kökü Meyan kökü, 30-60 cm yükseklikte, tüysü yapraklı, mavimsi mor çiçekli çok yıllık bir bitkidir ve 5-9 yapraktan oluşur. Çiçekleri 5-15 cm uzunlukta olan seyrek durumda ve toplanmıştır. Meyvenin üzeri çıplak veya guddelidir fakat dikenli değildir. Anadolu'da, bilhassa dere ve nehir kenarındaki kumluklarda yetişen yaygın bir türdür. Cünun: Delilik Osmanlı'da akıl hastalarına, meczup yani Allah katına cezb edilmiş kişiler olarak bakılırdı ve inşa edilen bimarhanelerde su ve müzik kullanılarak tedavi edilirdi. 16. yüzyılda Avrupa'da deliliğin bir hastalık olduğu bilinmiyordu ve 1818'de Fransa'da akıl hastaları, hayvanlardan ve canilerden daha kötü muamele görüyordu. Osmanlı'daki bu şifahânelerde ise musiki ile tedavi gelişmiş olup, hangi makamın hangi hastalıklara iyi geldiği bile tespit edilmişti. Hastalıkların tedavisinde kullanılan bu makamların, günün hangi saatlerinde dinlenildiği de önemliydi. Örneğin Nihavent makamı öğleden sonra daha tesirliyken, Rast makamı gece ve seher vakitlerinde daha tesirliydi. Demregü: Temriye hastalığı Bir çeşit deri hastalığı olan temriye, cilt üzerinde kırmızı ve küçük kabarık lekelere neden olur. Cilt yüzeyinin tahriş olmasından kaynaklanan hastalık oldukça sık görülür. Topluma açık alanlarda temas edilen yerlerden vücuda geçen bakterilerden de kaynaklanabilir. Ef'î: Engerek yılanı Zehirli yılan türlerinden biri olan engereğin birçok türü bulunuyor. Bu türlerden biri olan bakır kafalı engerek yılanı zehirinde bulunan 'Contortrostatin' isimli proteinin kanser hücrelerinin büyüyüp gelişmesini durduğu ortaya çıktı. Yaklaşık 10 yıldır kanser tedavisinde ve kanser araştırmalarında kullanılıyor. Gıbb: Nöbeti gün aşırı tutan sıtma Sıtma; insanlara parazit taşıyan sivrisineğin sokmasıyla bulaşan, zamanında tedavi edilmezse öldürücü olabilen bir enfeksiyon hastalığıdır. Baş ağrısı, halsizlik, yorgunluk, abdominal rahatsızlık, kas ve eklem ağrısı ile başlayan sıtma kliniği ateş, üşüme, titreme, terleme, iştahsızlık, kusma ve giderek artan halsizlik ile devam eder. Hastalık ilerlerse koma, ağır anemi, akut böbrek yetmezliği, pulmoner ödem bulgularından biri veya daha fazlası gelişebilir. Fehyûn: Öksürük otu Uzun sap üzerinde tek tek sarı renkli olarak açan öksürük otu çok yıllık dayanıklı otsu bitkidir. Adından da anlaşılacağı gibi öksürük kesici ve göğsü yumuşatıcı, balgam söktürücü özelliğe sahiptir. Kronik ve akut bronşite karşı etkilidir. Bronşları açıp nezle ve gribe karşı etkili olur. Gök süsen: Mavi zambak Zambakgiller familyasından, soğanı pullu, dik gövdeli, güzel ve iri çiçekli bir bitkidir. Su kenarlarında, sulak yerlerde yetişen bitkinin çiçeği ve kökü kullanılır. Baş ağrısına, mideye, yanığa ve öksürüğe iyi gelir. Habbetü's- sevda: Kara çörek otu Çörek otu, özellikle soğuktan ileri gelen hastalıkların tedavisinde kullanılır. Pek çok hastalık için şifa kaynağı olarak gösterilir. Düğün çiçeğigiller ailesinden otsu bir bitkidir. Bunun susam büyüklüğündeki siyah tohumları bu adla anılır. Börek ve pasta üstlerine çeşni için konur. Bu tohumların yağı da çıkarılır.Çörek otu Peygamber Efendimizin hadislerinde de geçer. 'Ölüm dışında hiçbir hastalık yoktur ki çörek otunda onun için bir deva bulunmasın.' [Buhârî, Tıbb 7; Müslim, Selam 89, (2215); Tirmizî, Tıbb 5, (2042), 22, (2071)] Hatmî: Ebegümeciye benzer ondan daha büyük bir çiçek olup kurusu haşlanarak, göğsü yumuşatmak için içilir. Yüzyıllardır çeşitli tedavilerde kullanılan bu şifalı bitkinin pek çok sağlık sorununa karşı etkili olduğu bilinir. Özellikle kış aylarında rastlanan ve halk arasında 'kuru öksürük' olarak adlandırılan inatçı öksürüklerle mücadelede oldukça yararlıdır. Reflü gibi mide rahatsızlıklarına, soğuk algınlığına, uyku problemlerine, böbrek iltihaplarına iyi gelmektedir. Fîref: Tere tohumu Tere otu, yaprakları salata olarak yenebilen ve vücutta yağ yakımını hızlandıran şifalı bir bitkidir. Solunum yolları, bağırsak ve mide sağlığına da iyi gelir. Hayza: Kolera Doğal afetlerden etkilenen ve savaşan toplumlar ile yoksul kalabalık gruplarda kolayca yayılarak ölümcül etkilere neden olan kolera hastalığı, ince bağırsakta oluşan bir enfeksiyondur. Kanalizasyonun içme suyuna karışması, kirli su ile sebze ve meyvelerin yıkanması, az pişmiş ve çiğ deniz ürünlerinin tüketilmesi hastalığa neden olabilir. Mahmûm: Hummalı, hummaya tutulmuş olan Virüs etkeni taşıyan sivrisineklerin sokması ile insana bulaşan humma, kişiden kişiye doğrudan bulaşmaz. Hastalık pek çok kişide belirti göstermez. Belirti gösterenlerde sıklıkla ateş, belirgin sırt ağrısı ile birlikte kas ağrısı, baş ağrısı, iştahsızlık, bulantı veya kusma olur. Çoğunlukla belirtiler 3-4 gün sonra kaybolur. Mâlîhülya: Melankoli İslam tıbbında ve Eski Yunan biliminde evrenin yapısını dört öğe (anasır-ı erbaa) oluşturuyordu: Toprak, su, ateş ve hava. 'Safra', 'sevda' (kara safra), 'kan' ve 'lenfa'dan oluşan 'Dört Humor Kuramı' olarak bilindi. Osmanlı'da heyecanlı ve atılgan tiplere mizacında kan hâkim olan kişi anlamında 'demevi' deniyordu. Ağırkanlı ve lapacı tipler 'lenfavi', kuruntulu ve hastalık hastaları 'safravi', melankolik tipler ise 'sevdai' idiler. Cerâhat: İrin, yara Kanın damar dışına sızmasıyla vücut dokularında meydana gelen, ak yuvarların hâkim olduğu donuk renkli birikintidir. Baras: Abraşlık, tedavisi mümkün olmayan hastalık Bâselik: Şah damarı Bendkeş: Eklem, kiriş Cereb: Uyuz Ades: Mercimek Çıpıt: Yüzde beliren çiller Çigzinme: Dönme, baş dönmesi İhtikân: Bir uzva kan birikip oranın şişip kızarması, hukne yapmak Dâ'is-sa'leb: Saç, sakal dökülmesi Dâ'il-hayye: Deri soyulması şeklinde görülen hastalık Hâr: Sıcak, ateşli Harnûb: Keçi boynuzu Hılt: Karışım, besinlerin midede sindirildikten sonra kan, balgam, safra ve sevda denilen maddelerden her biri Irk: Kök, damar Irganmak: Sallanmak, dişin sallanması İklilü'l-melik: Keçi boynuzu Kalmûnya: Çam sakızı Akakir: İlaca giren otların kökleri Kemmûn: Kimyon Buhur-ı Meryem: Deve tabanı bitkisi