Osmanlı’da bahçe ve çiçek kültürü

Osmanlı toplumunda şehir mekânlarıyla kültürel hayat iç içe yaşanırdı. 18'inci yüzyıldan önce inşa edilen saray bahçeleri sade ve alçakgönüllü yapıdaydı. Bu bahçeler yapılırken amaç, doğanın güzelliğini yakalamak, iklimsel ve manzara etkilerine uyum sağlamaktı. Bu nedenle bahçeler, geometrik formda iç ve dış avlular olarak tasarlanırdı. 'Geleceğe nefes' olan kampanyanın fotoğraflarına ulaşmak için tıklayın. Bu dönemde bahçecilik sanatının en güzel örnekleri, başta İstanbul'daki hasbahçe olmak üzere, Boğaziçi ve Haliç'teki bahçelerle genellikle şehzadelerin valilik yaptığı şehirlerde bulunan devlete ait bahçelerde gözlemlenir. Bunlardan padişahlara ait olanlar hasbahçe olarak adlandırılırken, diğerleri ise kurucularının adıyla anılır. Bahçe kuran padişahların başında II. Mehmed, Sultan Süleyman, IV. Murad ve III. Ahmed gelir. Hz. Peygamberin ağaçlandırma ile ilgili tavsiyeleri nelerdi? Selçuklu saraylarında çini ve diğer süslemelerde kullanılan çiçek, yaprak ve ağaç motifleri doğaya ve bahçeye verilen önemi gösteriyordu. Bursa, Edirne ve Manisa'daki saraylar ve İstanbul'daki saraylar detaylı incelendiğinde, Osmanlıların doğa ile uyumlu ve fonksiyonel bahçelere sahip saraylar inşa ettikleri görülür. Hiçbir örneği olmayan Osmanlı bahçeleri, son derece özgür bir şekilde gelişim imkânına sahip olan mekânlardı. Bursa Saray bahçesi, Edirne Yeni Saray bahçesi, Topkapı Sarayı bahçeleri, Üsküdar Sarayı bahçeleri veya dere kenarlarında suyun keyfini çıkaran Hasbahçeler, bu özgür şekillenişin en güzel örnekleriydi. Öyle ki bu özgür şekilleniş, Avrupa'yı da etkisi altına almıştı. Kanunî Sultan Süleyman döneminde gelişen çiçek kültürü, Sultan III. Ahmed döneminde 'Lâle Devri' veya 'Çiçek ve Bahçe Devri' olarak vuku buldu. Bu dönemde ülkemize gelen tüm yabancı elçilik mensupları İstanbul'un bahçeleriyle çiçeklerinden çok etkilendi. Avrupalı diplomatlar bu bitkileri kendi ülkelerine heyecanla tanıttılar. Bizden tohumlar alıp Avrupa'ya taşıdılar. Osmanlı dönemi Türk bahçeciliğinin karakteristik özelliklerini yansıtan bahçelerden biri olan Tersane Hasbahçesi, içinde bulunan yapıdan dolayı Aynalıkavak Bahçesi olarak da anılmıştır. Haliç kıyısında Hasköy, Kasım Paşa ve Okmeydanı arasında yer alan bahçe içindeki servi ağaçlarının çokluğuyla dikkat çekmekteydi. Haliç kıyılarını süsleyen Aynalıkavak Kasrı, Osmanlı döneminde 'Aynalıkavak Sarayı' ya da 'Tersane Sarayı' olarak bilinen yapılar grubundan günümüze ulaşabilen tek örnektir. Milli Saraylar yapıları arasında daha erken dönemlerden günümüze gelmiş tek yapı olan Aynalıkavak, geleneksel mimarisi ve dekorasyon özellikleriyle son derece ayrıcalıklıdır. Lale Devri olarak anılan dönemin yaşantısını hatırlatan bir yapı olarak üç yüz yıldır Haliç kıyılarını süsler. Aynalıkavak'ın duvarlarındaki Osmanlı musikisi Düğün hazırlıklarında da çiçek süslemesi hâkimdi. Padişah damadı tarafından geline gönderilecek ağırlığın, değerli mücevher ve giyim eşyasının yanında, çiçekleri de içermesi gerekiyordu. Nitekim, Sultan III. Ahmed'in kızı Ümmü Gülsüm Sultan ile nişanlanan Vezir Abdurrahman Paşa'nın nişan takımında ve Sultan III. Ahmed'in kardeşi ve Sultan II. Mustafa'nın kızı olan Safiye Sultan ile evlenen Ali Paşa'nın gönderdiği değerli ağırlık ve hediyeler arasında, bol miktarda çiçek bulunduğu tarih belgelerinde yazılıdır. Törensel geçişlerde de yer alan çiçek, edebî eserlere dahi girmişti; Firdevsî'nin Şehnâme'sinin 1600 yıllarında Bağdat'ta minyatürlenmiş nüshasında, Osmanlı çiçek kültürünün eyaletlere kadar yansıyan etkisini görmek mümkündür. Çiçek sevgisi ve geleneği, mezar taşlarına da geniş çapta yansımıştır. Hayatta iken çiçeğini sarığından eksik etmeyenlerin mezar taşlarındaki sarıklarında da çiçek bulunur. Sultan Abdülhamid'in botanik merakı Türk edebiyatında çiçeklerden ilk söz eden eser olarak Divânü Lügati't-Türk anılabilir. Eserde bahsedilen çiçekler, kır çiçekleriydi. Klasik Türk şiirinde isimleri geçen 19 çiçek vardır. Bunlardan başlıcaları; gül, lâle, sümbül, yasemin, karanfil, leylâk şeklinde yer alır. Osmanlılar tarafından en sevilen çiçekler olan lâle, sünbül, gül ve karanfil, Osmanlı kumaşlarının da çoğunu süslemiştir. Topkapı Sarayı'nın dünyada benzeri bulunmayan pabuç ve çizme koleksiyonunda çiçek motifleriyle süslenmiş olan birçok örnek yer alır. Bunların yanı sıra çiçeğin bir tedavi aracı olarak da görüldüğü muhakkaktır. Evliya Çelebi, Edirne Bayezid Han Bîmarhânesi'nin bahçesinde bahar gelince açan deveboynu, müşk-i rumî, gülnesrin, şebboy, karanfil, reyhan, lâle, sümbül gibi çiçeklerin akıl hastalarına tedavi amacıyla verildiğini; bunların kokularıyla hastaları tedavi etmeye çalıştıklarını ama hastaların bunları ya ayakları altında ezdiklerini yahut yediklerini anlatır.