Osmanlı’da basılan ilk kağıt paranın serüveni

Kâğıt paranın geçmişten günümüze uzun bir yolcuğu vardır. 📌 Para henüz icat edilmeden önce takas usulü kullanılıyordu. Deniz kabuklarından kıymetli metallere kadar pek çok eşya, değişim aracı olabiliyordu. Lidyalılar sikkeyi bulsa da ilk kâğıt para M.S. 806 yılında Çin'de ortaya çıktı. 📌Uygurlar, 11. yüzyılda Kumdu adı verilen ve kumaş parçaları üzerine mühürler basılı paraları kullandı. 📌 Batı'da kâğıt paranın kullanımı 17. yüzyılın sonlarına denk gelir. Avrupa'da ilk kâğıt para, İsveç'teki Stockholm Bankası'nda 1666 yılında basıldı. 1672'de İngiltere'de de Goldsmith's paraları denilen kâğıt para piyasaya sürüldü. 📌Osmanlı'da kâğıt paranın kullanımı Sultan Abdülmecid dönemine denk gelir. İlk kâğıt paranın basımına geçmeden önce Osmanlı'daki para sistemine göz atalım 👇 📌Geniş coğrafyaya yayılan Osmanlı İmparatorluğu'nun bu topraklardaki egemenliğinin en önemli nişanesi bastırdığı paralardı. 15'inci yüzyılın son çeyreğinde altın sultaninin piyasaya sürülmesine kadar Osmanlı sikkeleri, gümüş akçe ile bakır mangırdan ibaretti. Gümüş akçeler, 17. yüzyılın sonuna kadar temel Osmanlı parasıydı. Geniş bir coğrafyada oldukça fazla merkezde para darp eden imparatorluğun başlıca para darp merkezleri Bursa, Edirne, Amasya, Erzurum, Konya, İzmir, Serez, Sofya, Şam, Bağdat, Tiflis, Mısır, Tunus ve Cezayir'di. 📌 Fatih Sultan Mehmet döneminde ilk Osmanlı altını hicri 882 yılında İstanbul'da bastırıldı. 3,45 gram ağırlığında olan bu sikkeler Sultani olarak adlandırılırdı ve II. Mahmud dönemine kadar ağırlığı ve ayarı değişmeden korundu. 📌Fatih, ilk altın parayı bastırmasının yanı sıra 15 ayrı darphane kurup akçe bastırdı. Fatih Sultan Mehmed tarafından Beyazıt Camii civarında tesis ettirilen darphane, Türk Darphanesi'nin kuruluşuna başlangıç sayıldı. Osmanlı darphanelerinde altın, gümüş ve bakır sikkelerin üretiminde kullanılan teknoloji, 17'nci yüzyılın sonlarına kadar oldukça basitti. Isıtılmış bir parça metal, iki kalıbın arasına yerleştiriliyor ve kalıba bir çekiçle vuruluyordu. Böylece alt ve üst kalıplar üzerindeki desenler, sikkenin iki tarafına da işlenmiş oluyordu. Egemen güç olmanın sembolü: Osmanlı'da sikke 📌 Akçe, Osmanlı'nın esas para birimiydi. Akçe tabiri, 'gümüşten gelen beyazlık' anlamında kullanılıyordu. Osmanlı'da mangır, para ve kuruş birimleri vardı. 8 büyük mangır, 1 akçe ediyordu. 3 akçe, 1 para değerinde iken, 40 para da 1 kuruşa eşit oluyordu. 📌 Alışverişlerde ufaklık ihtiyacını karşılamak için I. Murad döneminden itibaren bakır paralar basıldı. İki ebatta basılan bakır paraların büyüklerinin sekizi ve küçüklerinin yirmi dördü bir gümüş akçeye eşitti. Fakat hazineye yapılan ödemelerde bakır paralar kabul edilmemekteydi. 📌 Paranın değerinin korunması için çeşitli önlemler alındı. İstanbul ve Mısır'da basılan Eşrefi altınlar ağırlık ve ayar bakımından birbirini tutmuyordu. Osmanlı paraları, İstanbul'da basıldıktan sonra Mısır'da eritilerek orada daha düşük ayarlı Mısır altını olarak dağıtılıyordu. Bu durumu engellemek için sikkelere bakır ve gümüş ilave ederek tuğra bastırıldı. 📌Osmanlı hazinesi, zamanla içerisine düştüğü sıkıntıyı hafifletmek için mali yapılanmalara başvursa da resmi paranın değer kaybetmesinin önüne geçilemedi. Akçenin yerini önce içinde % 70 gümüş, % 30 bakır bulunan para aldı. Daha sonra da bunun yerini kuruş ve nihayet lira almaya başladı. Osmanlı sultanlarının 10 önemli sikkesi 📌 Maliyenin sıkıştığı, devletin acil paraya ihtiyacı olduğu dönemlerde, saraydaki altın ve gümüş takımların darphaneye gönderilerek bunlardan para bastırılırdı. Savaş gibi olağanüstü hallerde, halktan bir defaya mahsus olmak üzere vergi alınırdı. Fakat 19. yüzyılda bu vergilerin alınmasına da imkân kalmayıp maliyenin darboğaza girmesiyle başka çareler arandı. 📌18. yüzyılda bitmeyen Rus harpleri beraberinde iç borçlanmayı da getirdi. Gümrük, maden, liman gibi hazine hisselere ayrılarak, kâr getiren tahviller gibi halka arz edildi. Fakat istenilen sonuç alınamadı. Balkanların çehresini değiştiren savaş: 93 Harbi Osmanlı, kağıt parayla ilk kez 1840 yılında Sultan Abdülmecid döneminde tanıştı. 📌Bitmeyen savaşlar, devletin finansal darboğaza girmesine neden oldu. Mali sıkıntıları azaltmak amacıyla bürokratlar, kâğıt para fikrini ortaya attı. 1840 yılında 'para yerine geçen kâğıt' anlamına gelen 'Kaime-ı Nakdiye-ı Mutebere ' adıyla bastırıldı. Fakat bugünkü kullanımından farklı olarak iç borçlanma aracı olarak kullanıldı, yani faizliydi. 📌 Hazine bonosu gibi olan bu paralar elle yapıldı ve her birine resmi mühür basıldı. Kaimenin faiz vadesi gelince, ödeme esnasında mühürlenen paraya delik açılır ve son vade esnasında kâğıt para devlette kalarak yok edilirdi. 📌 Büyük ebatlı ve nakit para hükmünde olan kaimelerin tedavül süresi sekiz yıldı. Kaimelerin faizli olmasının nedeni esham denilen borç para senetlerinden daha cazip hale getirmekti. Ödenecek faizlerine İstanbul gümrüğü malından karşılık gösterildi. Osmanlı'da mali ve askeri kayıtların tutulduğu defterler 📌160 bin Osmanlı altını karşılığında çıkarılan bu ilk paralar, piyasada 400 bini buldu. Kaimeler 500 kuruşluktu. 1 kaime 200 kuruşa denk geliyordu. 📌 Paranın en büyüğü 500, en küçüğü 10 kuruşluktu. Aynı yıl, 400 bin lira karşılığında 50, 100 ve 500 kuruşluk olarak, daha küçük boyda basıldı. Basılan ilk paraların ön yüzünde üstte tuğra, altta Maliye Nazırı'nın mührü, arkasında ise 'Nezâret-i Celîle-i Maliye' damgası vardı. 📌Kaimeler, tedavüle çıktığı andan itibaren birtakım problemleri de beraberinde getirdi. Seri numarası bulunmayan ve elle yazılan bu paraların taklidi kolayca yapılıyordu. Bunun neticesinde Amerika ve Avrupalı kalpazanlar birçok sahte kaimeyi piyasaya sürdü. Dünyanın tasarlanmış en ilginç paraları 📌1842 yılından itibaren paralar güvenilir olması için Osmanlı Bankası'na bastırıldı. Kaimelerin el yapımı ile değişimi de sağlandı. Fakat matbaada basılan bu paraların da sahtesini basıldı. Bu yıllarda kalpazanlık olayları o derece arttı ki, böylelerini bildirenlere 'ihbariye akçesi' adıyla mükâfat verilmeye başlandı. 📌Özellikle yabancılar ve yerli gayrimüslimler kalpazanlıkla uğraşmaktaydı. Örneğin yapılan incelemelerde Amerika'da basıldığı tespit edilen sahte 120 bin liralık kaimeler, piyasadan toplatıldı ve hepsi halkın huzurunda yakıldı. 📌Kaimenin faizi 1843'te % 6'ya düşürüldü. 1851 yılında 100.000 liralık (20.000 kese) faizli kaime piyasadan çekilerek faizsiz ve tahvil mahiyetinde olmayan kaimeler çıkarıldı. Bu gerçek manada alışveriş aracı olarak kullanılmaya başlandığını gösterir. 📌 1863 yılında Fransız ve İngiliz ortaklığıyla kurulan Bank-ı Osmani-i Şahane devlet bankası niteliğini kazandı. Osmanlı'nın Avrupa devletlerinden borç almak zorunda kaldığı dönemlerde bu banka kanalıyla mali işlemlerini yürütürdü.Bundan dolayı da Osmanlı Bankası'na hükumetin kâğıt para basmayacağı ve başka bir kuruma da bastırmayacağı taahhüdünde bulunarak, 30 yıl süre ile kâğıt para ihracı imtiyazını verdi. 📌İlk olarak 1863 yılında istendiğinde altına çevrilmek üzere, Maliye Nezareti ve kendi mühürlerini taşıyan banknotları tedavüle çıkardı. 1863-1914 yılları arasında da çeşitli şekil ve miktarlarda banknot ihraç etti. 📌93 Harbi sırasında Osmanlı Bankası ile anlaşılarak savaş masraflarını karşılayabilmek amacıyla kaime ihraç etti. Osmanlı'da devlet çarklarının nasıl işlediğini anlatan defterler: Mufassal ve icmal Osmanlı -Rus savaşının finansmanı için, 1876-1879 V. Murad ve II. Abdülhamid dönemlerinde; son olarak da, I. Dünya Savaşı'nın finansmanı için 1912-1920 Reşad ve Vahdeddin dönemlerinde basıldı. 📌Osmanlı'da basılan paraların çok azında filigran bulunurdu, bunlar da düz çizgi şeklindeydi. *Filigran: Devlet tarafından çıkarılan değerli kâğıtlarda kullanılmak üzere dokusuna işlenmiş olan ve ancak ışığa tutulduğunda görülebilen çizgi, resim, yazı. 📌1878 yılında Osmanlı'da ilginç bir olay yaşandı. Bu yıllarda bozuk para sıkıntısı çeken Osmanlı, pek çok teşebbüsüne rağmen bu sorunu çözememişti. Piyasadaki sikkeler o kadar azaldı ki, bakır sikkeler dahi bulunamaz oldu. Bu durum vapur, tramvay ve köprü ücretlerinin ödenmesinde ciddi problemlere neden oluyordu. 📌 Şirketler bu durumu çözebilmek adına 10 ve 20 paralık biletler bastırdı. Zamanla bu biletler alışverişte de kullanıldı. Fakat kısa süre sonra esnaf bu biletleri kabul etmemeye başlayınca biletler problem haline geldi. 📌Devlet bu meseleyi çözmek için 25 bin liralık 10 paralık posta pulu çıkardı. Böylece pullar para şeklinde piyasaya girdi. 'Para pul oldu' tabirinin de kaynağı oldu. Osmanlı döneminde toplam 161.018.663 liralık kaime çıkarıldı. 📌 Eşya fiyatları ve ücretler kaimeyle farklı, sikke üzerinden farklıydı. Kaime bunun dışında devletin ödemeler dengesinde de açık vermesine sebep oldu. Çünkü tahsilâtını kaime, dış borç ödemelerini ise altın üzerinden yapan devlet kaime değer kaybedince sürekli açık verdi. 📌Osmanlı banknotları uzun süre geçerliliğini korudu. Cumhuriyet döneminde yeni banknotlar bastırılana kadar kaimeler kullanıldı.

Osmanlı’da basılan ilk kağıt paranın serüveni

KÂĞIT PARANIN TARİHİ SERÜVENİ