Osmanlı'da en çok görülen 30 hastalık

◾ Cüderî: Çiçek denilen hastalıktır. Cüderî büyük ve kızılca olup gövdeye yayılmışsa sebebi kanın kaynayıp karışmasındandır. Bu çoğunlukla küçük çocuklarda çıkar. Bazı büyük kişilerde de olur. İyisi ak, parlak inci gibi olanıdır. Karaya veya sarıya benzeyeni iyi değildir. Belirtisi önce sıtma gibi başlar. ◾ Hastanın yüzü şişer, burnu kaşınır ve kızıllaşır. Başı ağırlaşır. Boğazı kurur. Bu alametler belirince, mersin yaprağı ve sandalı hastanın gövdesine buhur edilir. Gıdası cevâb, mercimek ve sirkeli aşlardır. Çiçeğin gözde çıkmaması için sabır ve kına ile tabanı altına yakı yapılır. Kesinlikle bundan gafil olmamak gerekir. Hasta sürekli sıcak tutulmalıdır. Çiçek çıkarsa, üç hafta süresince sürekli göze sürme çekilir. ◾ Tâ'un: Veba. Issı veremdir. Çoğunlukla yaz günleri olur. Çok zahmet verir. Ateş gibi yakar. Alameti yeşil, kızıl ve kara olur. Hastanın midesi bulanır, kusar. Yüreği oynar, çok daralır. Harareti dışarıdan az görünür ama içeride çok fazladır. ◾ Çoğunlukla kulak altında, koltuk altında ve butlarda çıkar. Sebebi, havanın bozuşmasından ve yaramaz kokulardan olur. Sudâ': Sudâ' diye baş ağrısına derler. Lakin baş ağrısının çeşitli türleri olur. Sersâm: Sersâm başta olan bir marazdır. Başın ortasındadır ki, buna hicap denir ve beyin onun kendi nefsindedir. Siğil: Küçük ve katı bir çeşit sivilcedir. Bu siğil birkaç türdür. Bir türünün başı yarık olur diğer bir türün olmaz. Bir başka türe de mismâriyye derler başı büyük ve dibi ince olur. Mıh gibi durur. Bir diğer türü de uzun olur Arapça karden derler. Sebepleri hıltların bir araya toplanmasındandır. Galiz hıltlar birbirine karışır. Sonra bu siğiller meydana gelir. Bunun doğuşu balgam ile sevdadır. Mâlihulyâ: Deliliktir, insanın fikrini ve endişelerini azdırır, bozar. Hasta çok kederli olur ve yalnızlığı sever. İnsanlardan kaçar. Çabuk öfkelenir. Boş ve anormal şeyler söyler. Yerakân-ı esved: Kara sarılıktır. Bağırdandır ki bağır ıssı olur ve kanı yakar ve gövdeye yayılır. Veya sevdâ çokluğundan olur. Kanla karışıp bedene yayılır. Veya bedenin aşırı soğukluğundandır ki kanı dondurur. Zira sevda yeri dalaktır. Nitekim yerakân-ı asfer bağırdandır. Ru'âf: Ru'âf burun kanamasıdır ve burundan kan akmak manasınadır. Sill: Ciğerde olan ve ciğer şişinden meydana gelen bir hastalıktır. Yani zatürreye hastalığından kaynaklanır veya nezleden iner. Hastalık ilk önce öksürükle gelir. Çok zor bir hastalıktır. Calinos der ki: 'Çok zamân bir hastaya hizmet eyledim, hastalığının sill olduğunu bilemedim. Zira humma ile bağlantılıdır. Sill olduğunu bildiğim zaman ona ilâç bulamadım.' Nezle ile baştan inmişse sıtması yavaş ve sürekli olur. Hasta soğuk havadan hoşlanır. Öksürünce balgamından irin gelir. Kötü kokuludur. Yanakları kızıldır. Hemen baş damarından kan almak gerekir. Eşek sütü içirilir. Ona ilaç budur. Gıdası arpa suyudur. Ama balgamı koyu gelen ve hararet olmayanlara zufâ şerbeti verilir. Göğüs bölgesine Mûm yağ ve gül yağı sürülür. Gıdaları hafif yiyeceklerdir. Keşûr, şalgam ve isfinâh gibi. Sekte: Sekte odur ki ansızın ya yürürken veya otururken insan düşer, ölü gibi olur. Fâlic: İnsanın bedeninin yarısının iş yapamaz hale gelmesidir. Ne eli, ne ayağı tutar. Türkçede bazı yerlerde damla derler. Devâr: Baş dönmesidir. Hasta bütün dünyanın döndüğünü sanır. Sebebi ya yufka hıltlardan ya dimağdaki yelden veya dimağın tahlil olmamış damarlarındandır. Dimağda buhar mütevellit olmasından veya mideden başa buhar çıkmasındandır. Eğer sevdâvî olursa fikir ve endişesi çok olur. Suskun olur, uykusu gelmez. Nabzı kiriş gibidir. İshâl edilmelidir. Merzencûş ve âkırkarhâ ile gargara yaptırılır. Başına bâbûneç yağı sürülür. Cüzzâm: Balgamın galîz hıltı galebesinden olur. Bütün enbiya ve hekimlerin ittifakıyla bu hastalık, hayzın eseridir. Doğuştan olan cüzzama ilaca dirençlidir. Ancak sonradan olan tedavi ile sıhhat bulur. İlaçla tedavi olmadan uzak durup sakınmak gerekir. Belirtisi ses kısılması, kaş ve kirpik dökülmesi, burnun eğrilmesi ve gözlerin kızarıp beniz ve bedenin alaca olmasıdır. Ra'şe: Ra'şede insanın ya eli veya ayağı titrer. Eller ayaklar iş göremez olur veya bütün azaları titrer. Hafakan: Yüreğe yavuz, zararlı nesneden iner. Yürek oynar ve yürek ağrır. Ardından ağrı başa çıkar ve başı ağrıtır. İnsanın eli ayağı soğur, buz gibi olur ve aklı gider. Bu maraz ya soğuktan veya hararetten meydana gelir. Zükkâm: Zükkâm diye dimâgüye derler. Beyinden bir yaş nesne burnuna iner. Alâmeti burundan yaşın çok gelmesidir. Baş ağrısı olur. İstiskâ-yı lahmî: Belirtisi gözün kapaklarının kalın olmasıdır. Ayaklar şişer. Az da görülse bütün beden şişer. Üzerine parmak konsa bir zaman yeri çukur kalır, sonra yerine gelir. Çoğu zaman tabiat yumuşak olur, kabız olmaz. Nâzle: Türkçede nezle derler. Bu hastalık da baştan göze, dişe ve kulağa soğuk ile iner. Zıfır-ı çeşm: Gözün pınarında çıkıp yürüyüp göz bebeğini örten bir hastalıktır. Sü'âl: Öksürüktür. Baştan soğuk bir nesne akciğere iner, insanı öksürtür. Zatürreye: Issı veremdir. Akciğerde olur. Ciğer şişer, nefes alıp vermekte acı verir. Ciğere koyu balgam dolmuştur. Göğüs hırlar ve hasta aksırır. Ağızdan balgam gelir, nefesi zorlukla alır. Zâtü'l-cenb: Bu da ıssı bir veremdir. Göğüs içinde ve göğse yakın eyegüler altında olur. Ya safradan veya kandan veya balgamdan olur. Dîku'n-nefes: Nefes darlığı demektir. Galiba soğuktan ve galîz balgamdan olur. Baras: Baras çok tehlikeli bir hastalıktır. Baras ile ak bahak arasındaki bazı farklar vardır. Ak bahak çok fazla beyaz olmaz. Baras ise gayet ak olur. Bahak da tenin kılı beyazlamaz. Barasta beyazlar. Çünkü bahak derinin yüzünde ve baras derinin altını bile kaplar. Ak bahakın aslı balgamdan olur, perhîz etmeyip tedavisine dikkat edilmezse gittikçe artar ve barasa dönüşür. Baras da iğne yapsan kan çıkmaz. Fûâk: Hıçkırık demektir. Aç olmaktan veya çok yemekten olur. İstifrağ veya sudan da olur. İlacı nane macunu yemek ve badem yağıyla şeker içirmek gerekir. Zahîr: Zor da denilen hastalıktır. Hacet vaktinde bağırsak sıyrıntısı gelir. Belirtisi karın ağrısı ve hastanın arkasının ağrımasıdır. Göbeği sürekli burulur. İştah azdır. Tıhâl: Dalak şişmesine denir. Dalak büyür ve katı olur. Katı olan hararettendir. Belirtisi sol yanda ağrı olur. Hasta yanar ve susar. Dalak yeri ise kızıl olur. Demregü: Bu maraz ya balgamdan olur veya balgamla sevdanın veyahut da balgamla safranın karışmasından olur. Deri yüzüne çıkıp gövdeye yayılır. Eğer bedeni kaplarsa cüzzamlık alâmetidir; çekinmek gerekir. Ateş-i fârsî: Bir şiştir. Sulu ve çok yakıcıdır. Çoğunlukla kasıkta çıkar. Baldırda da çok olur. Çabucak belirir ve kısa zamanda gider. Kurur fakat izi kalır. Humret: Türkçe ısırgı derler. Bu da bir şiştir. Rengi kızıl veya sarıya meyilli olur. Parmak vurunca dağılır ve çabucak yerine gelir. Ağrısı keskin olur. İlaç olarak önce ishâl ettirilir. Sonra zımâd (yakı) yapılır.

Osmanlı'da en çok görülen 30 hastalık

CÜDERÎ