Osmanlı’da saltanat alâmetleri

Cuma ve bayram namazları hutbesinde 1335'ten 1516'ya kadar padişahın adından önce Kahire'deki Abbasi halifesinin adı anıldı. Osmanlı devleti sınırları içinde durum bu idi. 1516'dan 1922'ye ve 1924'e kadar ise, imparatorluk sınırları içinde, padişahın adından önce yaşayan hiçbir kişinin adı hiçbir hutbede zikredilmedi. 1335'ten önce, Osman Gazi ile Orhan Gazi'nin isimlerinden önce yalnız Kahire'deki halifenin değil, İlhan'ın ve Selçuklu padişahının adları da zikredilmiştir. Bilindiği gibi hutbe, İslam Devletlerinde, hükümranlık haklarının başlıcasıdır. Diğer bir saltanat ve hükümdarlık alameti, sikke denilen madeni (altın, gümüş, bakır, bronz) para kestirmektir. Osman Gazi'nin sikkelerini Selçuklu padişahı adına kestirmiş olması, daha kuvvetli ihtimaldir. Orhan Gazi ise, cülusundan birkaç yıl sonra kestirdiği elimizdeki ilk gümüş sikkesinde, yalnız kendi adını koydurdu. O devirden 1922'ye kadar Osmanlı sikkelerinde padişahın adından başka hiçbir isme tesadüf edilmez. Osmanlı devleti, Kırım hanlığı gibi bazı seçkin tâbilerine de, hükümdarları adına sikke kesmek hakkı vermişse de, bunlar hükümdarlarının adından önce padişahın adını sikkeye yazdırmışlardır. Tabl, Arapçada davul demektir. Mehter-hâne denen Türk askeri musikisinin başlıca musiki aletidir ve bayrak gibi kutsaldır. Günün belli zamanlarında, hükümdar veya hükümdar temsilcisi eyalet valisinin sarayı önünde ve kalelerde halka askeri musiki dinletmek, Türk devletlerinde, hükümdarlık alâmetlerinden biridir. Onun için Selçuklu padişahı Osman Gazi'ye 1300 yılı başında, büyük uç beyi ve tabi hükümdar olduğunu bildirir tuğ ve sancak gönderirken, davulu da ihmal etmemiştir. Mehter çalarken, veliahd dâhil herkesin ayağa kalkıp ayakta dinlemesi kânundu, yalnız padişah oturduğu yerden dinlerdi. Bundan, bir çeşit milli marş sayıldığı anlaşılır. Fatih'e kadar padişah da ayakta dinlerdi. Fatih padişahı bu kaideden istisna etti. 1300'den 1308'de Selçuklular düşünceye kadar mehterin Selçuklu padişahı adına vurdurulduğu açıktır. Hutbe ise 12 yıl önce,1288'de Karacahisar'ın fethi ile başlamış, ilk defa Osman Gazi'nin adı zikredilerek okunmuştur. Arapçada rayet ve livâ kelimelerinin karşılığı bu Türkçe kelimeler, bir mızrağa geçirilmiş kumaş parçalarını ifade eder. Devleti, hanedanı, padişahı, milletin hükümdarlığını temsil eder. Kesin şekilde kutsaldır. Yere düşürmemek için her şey göz alınır; nitekim yere düşürmemek için birkaç vezirin üst üste şehadeti göze aldıkları vakalar vardır. Al renk; ki tam kırmızı değildir, turuncuya yakın, alev renginde, bir çeşit açık kırmızıdır, Türk hakanlarının hanedan rengidir. Selçuklu ve Anadolu Selçuklu padişahlarının hanedan rengi olan al'ı, Osmanoğulları da, onların meşru varisleri sıfatıyla kabul etmişlerdir. Pek çok yerde kırmızı ve yeşil sancaklar karşılık görür. Tabi devletlere de kendi bayraklarını kullanma hakkını vermişlerdir; nitekim bugün de birçok federe devletin, federal bayrak yanında, ayrı bayrakları vardır. Fakat sancak, kesin şekilde istiklali gösterir. Sancakta hilal şeklinde ay vardır ki, Göktürklerden beri milli semboldür. Osmanlı'da ve bugün hilal ve yıldız şeklinde olan âlem ise, Göktürklerde Bozkurt başı idi. Sancağa yakın Türk milli saltanat alametidir. Tuğ, atkuyruğunun bir mızrağa geçirilmesinden ibarettir. Kuyruk, al renge boyanır. Göktürklerde tuğ'un bozkurt başı olan âlemi Osmanlı tuğunda yoktur. Padişah 9 bazen 7 tuğ ile temsil edilir ki 9, Eski Türkler'de uğurlu sayıdır. Vezir ve diğer görevlilerin taşıdıkları tuğlar, ancak padişah namıdır. Bu şekilde sadrazam 5, serdar vezir 4, vezir 3, beylerbeyi 2 ve sancak beyi 1 tuğ taşırlar. Her tuğu, törenlerde ve savaşta 'tuğu' denen ayrı ayrı askerler yüksekte tutar. Bahriye'de tuğ yerine fener vardır. Padişaha ait her şeye her nesneye hümâyun ve şâhâne sıfatları eklenir ki, Osmanlı hükümdarından başka hiçbir hükümdar ve kişi için kullanılmaz. Hümâyun kelimesini Selçuklulardan almışlardır. Şâhâne kelimesi ise son asırlarda hümâyun ile birlikte kullanılmıştır. Arapça olarak tevki' de denen tuğra, padişahın girift ve çok sanatlı bir şekilde istif ve tezyin edilmiş imzasıdır. 'Sultan Mehemmed bin Murad el-muzaffer daima' Bu, Fatih Sultan Mehmed'in tuğrasıdır. Padişahın yaptırdığı veya devletin olan her yapıya ve her ferman'a tuğra konurdu. Çok defa tezhip edilir yani altınlanırdı. Bu gelenek Selçuklulardan alınmıştır. Kılıç Alayı, padişahın tahta çıktığının ilk cuma günü, İstanbul'da Eba Eyyubi'l- Ensari türbesinin bulunduğu ve Fatih Sultan Mehmet tarafından yaptırılan Eyüp Camii'ne giderek, türbe içinde gerçekleştirdiği kılıç kuşanma merasimidir. Hazret-i Peygamber'in, Hazret-i Ömer'in, Osman Gazi'nin ve benzeri büyüklerden birinin veya ikisinin kılıcı kuşatılırdı. Büyük askeri merasimle olurdu. Saltanat kayığı ile saraydan Eyüp'e gidilip at üzerinde dönülürdü. Yolda padişah; babasının, dedesinin, Fatih'in ve istediği atalarının türbesini ziyaret eder, büyük sadaka dağıtırdı. Yüz binlerce halk yeni padişah seyrederdi. Yeni padişah tahta oturuncaya kadar eskisinin ölümünün saklanması ve cülus eden padişahın baba ve ata türbelerini ziyareti, Selçuklulardan alınmıştır. Yeni hükümdarın hemen tahta oturup devlet büyüklerinden biat denen İslami bağlılık yemini alması, diğer bütün Müslüman hükümdarlarda olduğu gibidir. Sonra askerin kapıkulu denen merkez teşkilatındaki birliklerine cülus bahşişi denen büyük bir meblağ rütbelerine göre her ferde dağıtır. Fakat son cülus bahşişi 1757'dedir, bu tarihten sonra ilgaa edilmiştir. Arapça'da ''ıyd', bayram ve 'mu'âyede', bayramlaşma demektir. Yılda iki defa Kurban ve Şeker bayramlarının ilk günü, padişah, altın tahtının üzerinde, çok protokollü bir şekilde ve devlet teşrifat sırasına göre ileri gelenlerin teker teker tebriklerini kabul eder. Sadrazam, tebrik ettikten sonra tahtın sağında yakta durur. Gelenlerin adları teker teker bağırılarak padişaha takdim edilir. Yerden sağ elle selamlamak ve tahtın son devirde mabeyn müşirleri tarafından tutulan saçağı öpmek suretiyle padişah tebrik edilir. Padişahın huzuruna resmi veya hususi şekilde böyle kabule denirdi. 1574'e kadar padişahın eli, bu tarihten saltanatın ve hilafetin sonuna kadar eteği öpülürdü. Padişah, ister İstanbul'da ister başka şehirde olsun, her cuma günü büyük camilerden istediğine, cuma namazı kılmak için giderdi. Buna selamlık resm-i alisi denirdi. Bütün halk hakanlarını, dünyanın her tarafından gelen Müslümanlar halifelerini, yabancı Osmanlı hükümdarını görmek için birikirlerdi. Cami içinde dini olan merasim, yolda gidip gelirken çok büyük ölçüde askeri idi. Devlet büyükleri, büyük üniformaları ve nişanları ile katılırdı. Padişah ata binerdi. Son üç padişah açık arabaya binerdi. Yol boyunca isteyen kişi, padişahın şahsına hitaben dilekçe verebilirdi. Bunları yaverleri toplar ve zarflar, açılmaksızın padişaha teslim edilir. Boğaziçi'nde al yelken, 3 altın yaldızlı fener, 26 çift kürek, ince uzun, köşklü, uçar gibi seyreden kayığa, yalnız padişah binebilirdi. Şehzadelerin makam kayıkları 26 çifte, mavi yelkenli; sultan ve kadın efendilerinki 24 çifte ve beyaz yelkenli; sadrazam kayığı ise 24 çifte ve yeşil yelkenlidir. Şahane mücevherli sorguçlarıyla padişah, diğerlerinden ayrılırdı. Bu sorguç, 1826'dan önce kavuğa ve sonra fese konurdu. Padişah askeri üniforma giyecekse, aynen müşir veya bahriye müşiri üniformasını giyerdi, fakat farklı olarak göğsü sırmalı işlemeliydi. Yani müşir ile vezir üniformalarının karışımıydı. Tanzimat devrinde yalnız padişaha mahsustu. Zira müşirler yalnız apolet takarlardı, göğüslerinde sırma olmazdı; sivil olan vezirler ise göğsü sırmalı üniforma giyerdi. Padişahın seyyar sayar gibi dairelerinden oluşan çadırına böyle denirdi. Seyahat-i hümayun ve savaş maksadıyla ise sefer-i hümayun denen gezilerinde bu suretle iki eş otağ-ı hümayun yola çıkılır, biri bir konak ötede kurulurdu. Tanzimat devrinde padişahlar hususi trene bindikleri için otağ âdeti kaldırıldı. Deniz seyahatlerinde padişah, yatına biner ve birkaç harp gemisi refakat ederdi. Klasik dönemde padişahın şahsına mahsus bir baştarda hazır tutulurdu. Peygamber'in halen Topkapı Sarayı'nda Emanet-i Mukaddese arasında bulunan Hırka-i Şerif dairesindeki sancağı, savaşlarda ve dört büyük ihtilalde, padişahın yanı başında bulunurdu. Bir bölük askerin hizmet ettiği ve saygı duruşu yaptığı bu sancak, kılıfından çıkarılmaz ve yıpranmaması için açılmazdı. Padişah böylece halife sıfatını belli ederdi. Nevbet, hükümdarlık sarayının kapısında veya saltanat çadırının önünde o zamanın devlet bandosunun konser vermesi demektir. Nevbet, Sultan için, namaz vakitlerinde olmak üzere günde beş defa çalındığı halde; hükümdarlar, üç defadan fazla çaldıramazlardı. Hükümdar seferde iken de devlet orkestrası yanında olurdu. Devlet mehteri geleneği eski Türk devletlerinden itibaren süregelmiştir. Bu bir nevi mızıka takımına 'tuğ' da denilmiştir. Yine hâkimiyet sembolü olarak davula 'kövrüg', 'köbrüge', 'kös' isimleri verilmiştir. Padişah adına, onun tuğrası ile muvaşşah hükümetin çıkardığı her türlü devlet işine ait yazılı emre, ferman denirdi. Kanun kuvvetindeydi, itaat etmeyenin katli vacipti. Padişahın el yazısı ise hatt-ı hümâyun idi. Mühim meseleler üzerinde ve ekseriya sadrazama hitaben olurdu. Ferman, bir yüksek göreve tayin; bir türbe tevcihine ise, menşur denirdi. Osmanlı Devleti Tarihi - Yılmaz Öztuna

Osmanlı’da saltanat alâmetleri

HUTBE