Osmanlı'da şeyhülislamlara hac hakkında sorulan ilginç sorular

Fetva bir meselenin dini-hukuki durumuna açıklık getirirdi. Dini bir konudaki görüş olan fetva, hüküm yerine geçmez. Bir konuda hükmü kadı, yani hâkim verirdi. Fetva yetkili bir müftüden alınabileceği gibi Osmanlı İmparatorluğu'nda en büyük dini yetkili olan şeyhülislamdan da alınabilirdi. Osmanlı Devleti'nde ilmiye teşkilâtının başındaki âlimin unvanı 'şeyhülislam'dı. Şeyhülislamlar başlarına ulemaya mahsus beyaz örfî kavuk koyarlardı; seyyid olanların kavuğu ise yeşil tülbent ile sarılırdı. Arkalarına merasim kıyafeti olarak 'ferve-i beyza' denilen bir cübbe giyerlerdi. Göreve yeni getirilen şeyhülislamlar saraya çağrılır, tayinle ilgili tebligat yapılır ve törenle ferve-i beyzâ giydirilir, ardından kendi konağında tebrikleri kabul ederdi. Şeyhülislamların en temel görevi kendilerine sorulan dinî, siyasî ve idarî konularda fıkha ve özellikle Hanefî fıkhına göre fetva vermekti. Osmanlı döneminde halk, her türlü konuyu şeyhülislama veya müftülere sorardı. Şeyhülislamlar bir sanat sahibi olmanın önemi, defalarca hacca gitmektense, fakir ve yetimlere yardım edilmesi gibi birçok konuda fetva vermişlerdi. Fetva almak için soru soran kişi durumu 'mesele' adı altında müstear isimle yazılı olarak fetva makamına arz ederdi. Fetvalarda erkekler için Zeyd, Amr, kadınlar için ise Hind, Zeynep gibi temsili isimler kullanılırdı. Fetvalarda genellikle soru kısmı teferruatlı olur, cevap ise 'olur, olmaz, caizdir, değildir' gibi birkaç kelimeden oluşurdu. Fetvanın sonunda, müftünün adı bulunurdu. Günümüzde 'Alo Fetva' hatlarına veya gazetelerde dini konuları kaleme alan yazarlara birçok dini sorular soruluyor. Bu tür sorular, Osmanlı döneminde de başta şeyhülislam olmak üzere, önde gelen ulemaya sorulurdu. Merak edilen en önemli dini konularda biri de hacdı. Kanuni Sultan Süleyman ve oğlu II. Selim dönemlerinde 29 yıl şeyhülislamlık yapan Ebussuud Efendi ile 1674-1688 yılları arasında 12 yıl ve 1692'de 40 gün olmak üzere iki defa şeyhülislamlık yapan Çatalcalı Ali Efendi'nin hac ile ilgili soruları bunun örneklerini oluştur. Özellikle Ebussuud Efendi'nin 'hacca ikinci kez gitmektense fakir ve yetimlere yardım edilmesi' gerektiği yönündeki fetvası günümüzde defalarca hacca gidip fakir fukarayı düşünmeden, iyi Müslüman olarak geçinenlere bir ders niteliğindedir. İşte sizler için Çatalcalı Ali Efendi'ye sorulan sorular ve cevaplarını sizler için derledik. Soru: Zeyd'e hac farz olsa hacca gitmek mi önce gelir, yoksa harcayacağı parayla aşırı derece suya ihtiyaç duyan bir yere su götürmesi mi önce gelir? Cevap: Hacca gitmek farzdır. Soru: Zengin biri olan Zeyd, bir defa hac görevini yerine getirdikten sonra bir defa daha hacca gitmek isterse, tekrar hac etmek mi iyidir yoksa gitmemesi mi daha iyidir? Cevap: Gayet muztarip durumda olan fakirlere ve çok zor durumda olan yetim analarına yardım etmek daha iyidir. Soru: Zeyd'in helal parası olmayıp, Amr'ın helal parasıyla değiştirip hacca gitmesi caiz olur mu? Cevap: Amr'dan borç para olarak alıp daha sonra ödeyecekse olur. Soru: Hacı olan Zeyd'e Amr 'Bre köpek, hac eylemek ile derecen yükseldi mi sanırsın? Bir eşek bile Mekke'ye varır.' dese Amr'a ne lazım olur? Cevap: Hakim kararı ile dayak atılır. Soru: 55 yaşında, Mekke-i Mükerreme'den uzak bir yerde yaşayan Hind'in yanında eşi ve mahremi olan bir yakını yokken hacca gitmesi caiz olur mu? Cevap: Olmaz. Soru: Mekke-i Mükerreme'den uzak bir yerde yaşayan Hind, hacı olmak istediğinde eşi Zeyd gitmekten kaçınsa, öz kardeşi Amr ile gidip haccetmesi caiz olur mu? Cevap: Olur. Soru: Hind ana baba bir kardeşi Amr ile eşi Bekir'den izinsiz hacca gidebilir mi? Cevap: Hac üzerinde farz ise olur. Soru: Üzerine hac farz olan Zeyd, ağır hasta olduğu için gidemediği hacca, yerine gönderdiği Amr hac ettikten sonra vefat etse, Zeyd'e farz olan hac üzerinden düşer mi? Cevap: Düşer. Soru: Zeyd, malımdan şu kadar parayla benim için hacca gidilsin diye vasiyet ettikten sonra Zeyd'in vasisi mirasından o kadar parayı Amr'a verip hacca gönderir, ancak Amr gidip hac görevini yerine getirdikten sonra o yıl Mekke-i Mükerreme'de kalıp, ertesi yıl gelirse Amr'ın Zeyd ve şahsı için yaptığı hac sahih olur mu? Cevap: Olur. Soru: Üzerinde hac farz olduğu halde hacca gitmeyen Zeyd'in malının üçte biri hac yapılsın diye vasiyet ederek, yerine daha önce hacca gitmemiş Amr'ı göndermesi caiz olur mu? Cevap: Olur. Fakat doğrusu hacca daha önce gitmiş bir kimseyi göndermektir. Soru: Zeyd, ölüm döşeğinde yatarken ölümümden sonra malımın şu kadarıyla benim için hacca gidilsin diye vasiyet edip, vasi tayin ettiği varisi olmayan Amr, hac için bir kimseyi görevlendirirken Zeyd vefat ederse, Amr'ın Zeyd'in yerine hac etmesi caiz olur mu? Cevap: Olur. Soru: Zeyd, ölüm döşeğinde yatarken Amr'a 'Mirasımdan şu kadar para al benim için harca.' derse ve Amr, Zeyd'in malının üçte biri müsait olduğu için mirasından o kadar para alıp, Zeyd için hacca gitmek istediğinde Zeyd'in mirasçıları 'O kadar parayı başka birine verip, hac ettiririz.' diyerek Amr'ı hacca girmekten men edebiler mi? Cevap: Edemezler. Osmanlı'da hac dışında, şeyhülislamlara ilginç sorular da sorarlardı. Kanuni Sultan Süleyman ve oğlu II. Selim dönemlerinde şeyhülislamlık yapan Ebussuud Efendi ile 17. yüzyılın ikinci yarısında şeyhülislamlık makamında bulunan Çatalcalı Ali Efendi'nin fetvalarından bazı ilginç örnekler ise şunlardır: Soru: Bir camiye imam olmakla, marangozluk yapmaktan hangisi makbuldür? Soru: İlim sahibi olan Zeyd, Amr'ın kızı Hind'e talip olup, evlenmek için iki taraf arasında anlaşma olsa, nikâhtan önce Amr kızını Zeyd'e vermeyip zengin Bekir'e verebilir mi? Cevap: İlim sahibi birisinin yerine başkasını tercih etme, Müslüman'a yakışmaz. Soru: Dilenci Zeyd, Amr'a gelip 'Allah aşkına, peygamber aşkına, Allah'ı seversen peygamberi seversen, bana para ver' dese, Amr da aldırış etmese veya 'Allah vere' dese, günahkâr olur mu? Cevap: Sevmek vermeyi gerektirmez. Sevmediği için vermemiş olacak hata yoktur. Soru: Pırasa diye bilinen sebzeyi yemek helal olur mu? Cevap: Olur. Ancak pırasa yemişken, kokusu geçmeden camiye gelmemelidir. Soru: Tuz ve sirke ile karıştırılmış sebzeler çiğ iken yenilse, helal olur mu? Cevap: Olur. Çünkü bu adettir.

Osmanlı'da şeyhülislamlara hac hakkında sorulan ilginç sorular

Fetva nedir?