Osmanlı’da telgraf eğitimi veren kurumlar

Telgraf, Osmanlı topraklarına 1847 yılında girdi. İmparatorluk telgrafın kendi topraklarına transfer edilmesi için yüklü miktarda para harcadı. Telgraf Müdürlüğü, Osmanlı döneminde 1855'te Kırım Harbi esnasında kuruldu. Telgraflar başlangıçta Fransız ve İtalyan memurlar tarafından Fransızca olarak gönderiliyordu. Yani telgraf işi tamamen yabancıların tekelindeydi. Fakat daha sonra yabancı görevlilerin yanına Osmanlı yardımcı memurlar atandı. Bu memurlar Tercüme Odası katipleri arasından seçildi. Türkçe haberleşme ilk kez Mustafa Efendi ile gerçekleştirilmişti. Türkçe, haberleşme gerçekleştikten sonra telgraf memurlarına duyulan ihtiyaç da arttı. 1856'ya kadar İstanbul Telgrafhanesi'nde stajyer yetiştirilerek çözümlenen memur ihtiyacı, daha sonrasında bu kurumun tek başına yeterli olmadığı ve daha geniş istihdam alanlarının açılmasına dair bir fikri de beraberinde getirdi. Stajyerlik usulüne göre, telgraf stajyerlerinin yaşı 18 ila 30 arasında olacaktı. Okuyup yazma, hesap ilmine yatkınlık gibi şartlarla stajyerliğe kabul edilen kişilerin, ayrıca dürüstlüklerine dair iki saygın kişinin referanslığını da ihtiyacı vardı. İstanbul Telgrafhanesi'ne alınan stajyerlerin sayısı ise 12 ile sınırlıydı. Stajyerler şayet eğitim sonunda başarılı olurlarsa, telgraf müdürlüğünün şahitliğinde istihdam hakkı kazanarak maaş alıyorlardı. Yalnızca Müslüman halk tebaası değil, gayrimüslim Osmanlı vatandaşları da telgrafhanelerde stajyerlik yapma hakkına sahipti. İstanbul Telgrafhanesi'ndeki bu stajyerlik süreci İkinci Meşrutiyet dönemine kadar sürdü. Doç. Dr. Bahri Ata, Osmanlı döneminde telgraf eğitimi veren kurumları şu şekilde sıralamıştır: Mektep, telgraf idaresine memur yetiştirmek amacıyla 1861 tarihinde Soğukçeşme'de eğitime başladı. Ancak mektepte öğrenilen teorik bilgileri pratiğe dökmek amacıyla bir telgraf tamirhanesi açılmasına ihtiyaç vardı. Tamir atölyesi kurulduktan sonra telgraf fabrikasının da temeli atılmış oldu. Bir karar değişikliği sonucu Fünun-ı Telgrafiye Mektebi'nin ismi değişerek Posta ve Telgraf Mektebi adını aldı. Dersaadet ve Beyoğlu telgrafhanelerindeki stajyerler muhasebe gibi fenni konularda yeterince bilgili olmadığı için bu açığı kapatmak amacıyla Posta ve Telgraf Mektebi açıldı. Bunun yanında Fransızca ve Türkçe olarak ayrı ayrı iki memurun istihdam edilme devri kapanması, tek memurla iki işin halledilmesi amacıyla da bu mektep kuruldu. Said Olgun'un Posta ve Telgraf Mektebi Talimatnamesi çalışmasında aktardığına göre, mektep için hazırlanan talimatnamede şunlar yazılıdır: 'Posta ve Telgraf Mektebi bir müdür ve bir kâtip ile muallimin heyetinden mürekkeb olup işbu mekteb memurînin mesleklerine ait malûmâtlarının tevsiine hâdim ve zâbitân ve erkân-ı idâreye mahreç olacaktır. Mektep iki kısım üzerine müretteb olup birinci kısım tedrisât-ı âliyyeyi ikinci kısım da tedrisât-ı âdiyyeyi câmi'dir. Birinci kısım zabitân ve erkân-ı idâreye mahreç olduğu gibi ikinci kısım da memurînin tevsî-i malûmâtlarına hâdimdir. Seneleri birinci kısım için yirmiden ikinci kısım için on sekizden dûn ve otuzdan efzûn olanlar mektebe kabul olunmaz.' 'Mekteb-i Sultani' olarak adlandırılan Galatasaray Lisesi'nde telgrafçılık ile ilgili dersler, memur yetiştirmek amacıyla programa eklendi. Darüşşafaka, annesi, babası hayatta olmayan veya yardıma muhtaç olan kız ve erkek çocuklarına eğitim öğretim vermek amacıyla padişah isteği ile kurulmuş bir kurumdu. Darüşşafaka, 1880'de İzzet Efendi'nin nazırlığı sırasında Posta ve Telgraf İdaresi Meslek Okulu'na dönüştürüldü. Bu okulun dönüştürülme amacı, Osmanlı tebaasından olmayan yabancı memurların oranını ve alandaki yetkinliğini azaltmaktı. Bahri Ata, 1890'lı yıllarda Darüşşafaka'nın yanında telgraf eğitimi veren bir diğer kurumun da Mülki-i Şahane Mektebi-i Ali olduğunu aktarır. Darüşşafaka mezunu telgraf öğretmenleri 1950'lilere kadar alanda görev yaptılar. Posta ve Telgraf Nezareti ve Posta ve Telgraf Müdüriyet-i Umumiyesi adıyla Meşrutiyet döneminde Maliye Nezareti'ne bağlandı. Okul iki bölüm olarak düzenlendi. Birinci bölümde; idari memur yetiştirilmesi için Tedrisat-ı Aliye, ikinci bölümde ise memurların bilgi düzeylerini yükseltmek için kurulan Tedrisat-ı Adiye yer aldı. 12 kişilik kontenjanla sınırlı tutulacak Tedrisat-ı Aliye'ye öğrenciler müsabakayla alındı. Sınavlar ise günümüzde olduğu gibi sözlü ve yazılı olmak üzere iki türlü yapıldı. Öğretim iki dönem olarak düşünüldü. Ekim ayından başlayarak Nisan'a kadar süren birinci dönemde eğitim alan öğrenciler, ardından İstanbul'daki telgrafhanelerden birinde en az altı aylık bir staj dönemine giriyorlardı. Stajyer öğrencilere aynı zamanda 20 kuruştan az olmamak üzere harçlık da veriliyordu. Tedrisat-ı Adiye bölümüne ise yine müsabakayla alınan 40 kadar öğrenci kabul edilmekteydi. Memurlarda güzel ahlak ve dürüstlük aranan nitelikler arasındaydı. Bu birime alınacak kişiler; İmla, Hüsn-i Hat, Kitabet, Hesap, Coğrafya derslerinden sınava tabi tutuluyordu. Görüldüğü gibi Osmanlı'da ilk haberleşme araçlarından biri olan telgrafa oldukça ihtimam gösterildi. Osmanlı, İlk olarak stajyerlik usulü ile başladığı telgraf eğitim sürecine, ardından açtığı okullar veya okulların bünyelerine eklediği telgrafçılık ile ilgili derslerle devam etti. Uzun yıllar boyunca bu mekteplerde telgraf memurları yetiştirildi. 19. yüzyıldan itibaren Osmanlı topraklarına giren telgraf, Osmanlı halkına yeni bir istihdam alanı açmıştır.

Osmanlı’da telgraf eğitimi veren kurumlar

Telgrafın kısa tarihçesi