Osmanlı’da ticaretin kalbi: Bedesten

Türkçede bedesten olarak yerleşmiş bulunan kelimenin kökeni bezzâzistandan veya bezistandan geldiği ileri sürülmüştür. Bezzâz Arapça'da 'bez satan' demektir. Bez Kāmus Tercümesi'ne göre 'elbise, bez veya silâh, kılıç' anlamına gelmektedir *Bedestenler başta mücevher ve değerli taşlar olmak üzere müzeyyen koşum takımları ile değerli kumaşların da satıldığı yerlerdi. Osmanlı döneminde, kentin çarşısı veya daha genel bir anlamda kentin ticari merkezi, genellikle tek bir bölge olup, bedesten, han ve arastalardan oluşmaktaydı. Bedesten başlangıçta ahşap olarak yapılan mütevazi gözlerden ibaret dükkânların arasında, yani şehrin alışveriş merkezi ortasında kâgir kitlesiyle yükselen belirgin bir yapıydı. Böylece bedesten Türk şehirciliğinde ticaret bölgesinin özünü, çekirdeğini oluşturuyor, bütün alışveriş onun etrafında cereyan ediyordu. Çok hafif, ahşaptan ve pratik olarak kurulabilen malzemeden inşa edilen dükkân dizilerinin etrafını sarması, bazan bunların aralarında ticaret hanlarının da yapılması ile bedesten şehrin en canlı ticaret bölgesinin merkezi oluyordu. Bedestenler, çarşılardaki hanlardan ve kervansaraylardan faaliyet bakımından diğerlerinden ayrılırdı. Büyük ticaret yeri olan bedestenler; tekstil ve ender eşyaların bulunduğu yerlerdi. Dünyanın farklı yerlerinden getirilen mallarla doluydu. Evliya Çelebi, Seyahatnâme'sinde Galata Bedesteni'ni 'Bir kale gibi dört demir kapılı ve çatısı kurşunla örtülü kubbeli 200 dolaplı (dükkânlı) metin bir bedesten...' şeklinde tarif eder. 'Kural olarak bedestenli şehir, uluslar arası bir ticaret merkezidir.' Halil İnalcık'ın 1980 tarihli 'The Hub of The City: The Bedestan of Istanbul' başlıklı makalesinde bedesten yapısının belirlediği ticaret ve tacir türü tespit edilerek, bedestenin kentte üstlendiği işlevler, kentteki ticaret için önemi ve lonca ilişkisi ele alınarak, kentteki ticaretin merkezi olduğu vurgusunu yapmaktadır. Ayrıca İnalcık, bedesten yapısının o kentte uluslararası ticaretin varlığını belirttiği için, ancak önemli ve büyük şehirlerde var olduğunu, hatta Evliya Çelebi'nin Osmanlı kentlerini bedestenli kentler ve bedestensiz kentler olarak iki gruba ayırdığını belirtmiştir. Osmanlıda, kumaş, mücevher ve çeşitli kıymetli eşyaların alım satımının yapıldığı, eşit büyüklükte kubbelerle örtülü, bir çeşit kapalı çarşı olup bu yapıların ilk örneklerine 13. yüzyıl başlarında Anadolu'da rastlanmıştır. Anadolu'da bilinen ve bugün hala kullanımda olan en eski Bedesten Kahramanmaraş'tadır. Bedestenler aynı zamanda, kentteki ticaret yaşamını yönlendiren yarı resmî kuruluşlardır ve bedestenin çevresine yerleşen dükkânların da belirli bir sıralanma biçimi vardır: Sattıkları malın değeri ne kadar yüksek ise, dükkânların yeri de bedestene o kadar yakındır. Bulundukları şehrin ticaretinde, bedestenlerin hep özel görevleri olmuştur. Örneğin, ipek ve ipekli kumaş satıcılarının etkin olduğu Bursa'da, ipek alım satım fiyatlarını, bedesten tüccarları belirlerdi. Bu yapıların içinde sandık, mahzen gibi korunaklı ve kilitlenebilir bölmeler vardır. Halk para, mücevher, altın ve gümüş eşya gibi değerli mallarını buraya getirerek, kiraladıkları bölmelerde saklardı. Ayrıca esnaf loncalarına ait defterler ve mahkeme kayıt defterleri gibi resmi belgeler de bedestende muhafaza edilirdi. Bu kasaların iki anahtarı bulunur, biri bedesten muhafızına diğeri ise kiralayan kişiye verilirdi. Bedestenlerin kâgir ve sağlam yapılar olması, ahşap dükkânların dehşet verici bir âfet halinde yayılan yangınlarda yok olması göz önüne alınarak hiç değilse değerli malları koruyabilmek bakımından daha emniyetli olmalıydı. Bu sebeple kale gibi sağlam, taştan yapılmış duvarları bulunurdu. Buralarda tüccarların kıymetli malları dışında çarşı esnafının, tüccarların kasaları, evrakları, defterleri, yakın tarihlere gelinceye kadar önemli bir sosyal müessese olan esnaf ve zanaatkâr loncalarının belgeleri muhafaza ediliyordu. Her bedesten de onu korumakla yükümlü 12 kişilik bir koruyucu ekibi vardı. Bunlara bölük başı denirdi. Osmanlı'da bedestenler padişah fermanı ile kurulabilirdi. Ayrıca burada fiyat belirleyen, vergileri tahsil eden resmî görevliler bulunurdu. Böylece malların değerlerinin kontrol dışı artmasına, karaborsaya izin verilmezdi. Bu çarşılar, insanların ayrıca diğer ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri şadırvan, mescit, kıraathane, çayhane, berber, han ve hamam gibi yerleri de bünyelerinde bulundururdu. Bir şehirde birçok tüccar ve esnaf-zanaatkâr hanı olduğu halde yalnız bir bedesten vardı. Bu genellemenin tek istisnası imparatorluğun başşehri olan İstanbul'dur. Burada ikisi şehrin merkezinde, biri de Galata'da olmak üzere üç bedesten inşa edilmiştir. Her ne kadar Evliya Çelebi başka birkaç büyük şehirde daha iki bedesten bulunduğunu yazmakta ise de bunun ne derecede doğru olduğunu tesbit etmek zordur. Çünkü bu şehirlerde günümüze yalnız bir bedesten gelmiştir. Bu bedesten, Çelebi I. Mehmed tarafından Eskicami evkafı olarak 1417-1418 yıllarına doğru yaptırılmıştır. Yapımına Mûsâ Çelebi tarafından başlandığı söylenmektedir. Bursa'da olduğu gibi burada da içeride duvarlara bitişik iç dükkânlar vardır. Kapı yanı ile köşelere isabet eden dükkânlar ustalıkla yerleştirilmiştir. Yapının sadeliğine rağmen dış mimaride az da olsa bir süsleme ile karşılaşılır. İstanbul ve Ankara'da olduğu gibi Edirne Bedesteni'nde de çevrede birçok han ve çarşı kurularak geniş ölçüde bir ticaret sitesi meydana gelmiştir. Evliya Çelebi Edirne'de Eski ve Yeni Bedesten adlarında iki ayrı bedesten bulunduğunu yazmaktaysa da bugün yalnız bir tanesi mevcut olup diğerinin yeri dahi bilinmemektedir.

Osmanlı’da ticaretin kalbi: Bedesten

BEDESTEN NE DEMEK?