Osmanlı'da vakıf kültürünün öncüsü olan 6 sultan

🔺 Osmanlı Devleti, vakıf müessesesinin en yaygın ve etkin olduğu dönem olarak biliniyor. Osmanlı, kendinden önceki devletlerin kurumlarından faydalanırken, daha önce kurulan vakıf anlayışını dünyaya örnek olacak şekilde mükemmelleştirdi. 🔺 Özellikle 14. ve 16. yüzyıllarda sultan merkezli olarak teşekkül ettirilen vakıflara, 16. yüzyıldan sonra dikkate değer büyüklükteki kadın vakıfları eşlik etti. 🔺 Yaşanan bu süreç Osmanlı'nın vakıf anlayışında yaşanan değişikliği gösterirken, 17. yüzyılda devletteki saltanat sistemi değişikliği de kadın merkezli vakıf anlayışının gelişmesine katkı yaptı. 🔺 Osmanlı'da hayır işlerinde kadınların etkisi gözle görülür derecede büyüktür. O dönemlerden günümüze ulaşan ilk vakfiyenin bir kadına ait olması da bunun en önemli örneklerinden biridir. 🔺 Bu eser, Bizans İmparatoru 3. Andronikos Palaiologos'un kızı olan ve Orhan Gazi ile evlenen Asporça Hatun'a aittir. Vakfiye 1323'te düzenlendi ve vakfedilen mülklerin gelirlerine ilişkin de bazı şartlar konuldu. Bunlar ise şöyle sıralanıyor: 🔺 'Pazartesi ve cuma geceleri üç hafızın Asporça Hatun ve çocuklarına Kur'an okuması, Ramazan ve Kurban bayramlarında fakirlere yemek dağıtılması, her yıl okunacak mevlidin kendisi ve çocuklarının ruhuna bağışlanması...' 🔺 Bir döneme damgasını vuran Haseki Hürrem Sultan, Osmanlı tarihinde vakfettiği eserlerle de adından söz ettirdi. En büyük eseri ise İstanbul'da Haseki semtinde bulunan cami, medrese, mektep, imaret ve darüşşifadan oluşan külliyesidir. 🔺 Kariye ismiyle bilinen tekkeyi medreseye çeviren Hürrem Sultan, Ayasofya yakınlarındaki çifte hamamın da banisiydi. Hürrem Sultan'ın eserleri sadece İstanbul'da değil, Osmanlı'nın hakim olduğu kutsal beldelerde de mevcuttu. 🔺 Kudüs, Mekke ve Medine'de çok sayıda vakfiyesi bulunan Haseki Hürrem Sultan'ın Kudüs'teki imareti, insanlara yemek verilen ve diğer ihtiyaçlarının temin edildiği bir vakfiyeydi. 🔺 Ayrıca, Kanuni Sultan Süleyman da eşinin ölümünden sonra Mekke ve Medine'de imaretler ve Edirne'ye su getirterek çeşmeler yaptırdı. 🔺 Haseki Hürrem Sultan'ın yaptırdığı en büyük hayır eseri, İstanbul'da halen Haseki adıyla anılan semtteki cami, medrese, mektup, imaret ve darüşşifadan oluşan külliyedir. Bu külliye, Hürrem Sultan adına Mimar Sinan'ın hassa başmimarı olduktan sonra yaptığı ilk eserdir. 🔺 Haseki Hürrem Sultan'ın kurduğu vakıflara ait 5 adet asıl vakfiyesi vardır. Bunlardan farklı olarak onun yaptırdığı hayır eserlerinin de yer aldığı 3 vakfiye Süleymaniye Devlet Kütüphanesi'ndedir. Kudüs'te bulunan vakfiyesi dışındakilerin hepsi Arapçadır. 🔺 Hürrem Sultan, başta Haseki Külliyesi olmak üzere yaptırdığı bütün eserler için yüksek gelirli vakıflar bırakmıştır. Ayrıca Kanuni Sulan Süleyman, zevcesinin ölümünden sonra onun için Mekke ve Medine'de imaretler yaptırmıştır. 🔺 Edirne'ye su getirterek birçok çeşmeden akıtmış, Cisr-i Mustafa Paşa'da kervansaray, cami ve imaret inşasıyla buralar için gelir kaynakları vakfetmiştir. 🔺 Devletin idari gücünü uzun süre elinde tutan Kösem Sultan'ın gelirinin büyüklüğü de dikkat çekiyor. Kösem Sultan büyük gelirini cömertçe hayır işlerinde harcarken, hapishanelere giderek borçluların borçlarını ödediği biliniyor. 🔺 Ayrıca Mahpeyker Kösem Sultan, Osmanlı İmparatorluğu tarihinin en güçlü kadın figürlerinden biridir. Padişah I. Ahmed'in nikahlı eşi, kadınlar saltanatındaki nüfuzlu hasekilerin sonuncusu, IV. Murad ve İbrahim'in annesiydi. Yaklaşık 30 yıl Valide Sultan olmuş, 20 yıl kadar da naip sıfatıyla Osmanlı Devleti'ni yönetmiştir. 🔺 Hizmetindeki kızların çeyizini hazırladığı bilinen Kösem Sultan'ın en önemli hayır eserlerinden biri Üsküdar Çinili Cami. Bu camiye ilave okul, çeşme, darülhadis, çifte hamam, Anadolu Kavağı Mescidi, Şehremini, Yenikapı ve Beşiktaş yaptırdığı çok sayıda çeşmesi bulunuyor. 🔺 Kösem Sultan'ın hacıların su ihtiyaçlarının karşılanması, Haremeyn'de fakirlere yardım edilmesi için vakıf tesis ettiği de biliniyor. İstanbul'da Büyük Valide Han da onun vakfiyeleri arasındadır. 🔺 2 Eylül 1651 tarihinde, Süleyman Ağa ve adamları Kösem Sultan'ı Harem'deki odaların birinde bulup öldürdüler. Kösem Sultan'ın cenazesi Eski Saray'a götürüldü, gerekli işlemler yapılarak Sultan Ahmed Camii hazîresindeki zevci I. Ahmed'in yanına defnedildi. Mahpeyker Kösem Sultan, hem birçok hadisenin müsebbibi olarak hem de saltanatın karşı karşıya kaldığı tüm badirelerin atlatılmasında pay sahibi olarak bir devre damgasını vurdu. 🔺 Osmanlı tarihinde Kösem Sultan'dan başka öldürülen valide sultan yoktur. Bu da onun, diğerleriyle kıyaslanmayacak kişiliği, Osmanlı sarayındaki yarım yüzyıla yakın otoritesi ile açıklanabilir. Osmanlı Devleti'nde pek çok padişahtan daha çok iktidar sürmüştür. 🔺 Kösem Sultan'ın sahip olduğu yüklü gelirini cömertçe dağıttığı bilinir. Hatta bizzat hapishanelere gider, borçluların borçlarını ödeyerek onları kurtarırdı. Onun 'sâdât ulûfesi' adıyla tesis ettiği hayır işinden 200 fakir yararlanıyordu. 🔺 İnşa ettirdiği hayır eserlerinin başında 1640'ta tamamlanan Üsküdar'daki Çinili Cami gelir. Bu camiye ilâve olarak mektep, çeşme, dârülhadis, çifte hamam, 1623'te tamamlanan Anadolukavağı Mescidi, Çinili Cami civarında çeşme, Şehremini'nde çeşme, Yenikapı'da çeşme, 1645'te tamamlanan Beşiktaş'ta çeşme, sûfiye ricâlinden Abdülmecid Şeyhî Efendi'nin Eyüp'teki türbesi hayratı bulunur. 🔺 Sarayda yetiştirilip eğitildikten sonra Sultan II. Mahmud'un hanımı oldu; daha sonra ondan bir şehzade (Abdülmecid) dünyaya getirince 'ikinci kadın'lığa yükseldi. 🔺 Sultan Mahmud'un vefatından sonra, on altı yaşını henüz bitirmiş olan oğlu Abdülmecid tahta geçince Bezmiâlem de Vâlide Sultan ve Mehd-i Ulyâ-yı Saltanat unvanını kazandı. Daha çok Bezmiâlem Vâlide Sultan adıyla tanındı. 🔺 Bezmiâlem Vâlide Sultan akıllı, tedbirli, şefkatli ve cömert bir kadın, dünyevî hırs ve gösterişlerden kendini alıkoymaya muvaffak olmuş seçkin bir kimse idi. Bu özellikleriyle, Osmanlı tarihinde birtakım entrika ve desiseler yüzünden birçok fecaate sebep olan bazı kadınlardan tamamen ayrı bir şahsiyete sahipti. 🔺 Vakıfları ve Hayır Eserleri Bezmiâlem Vâlide Sultan ülkenin çeşitli yerlerinde pek çok hayır eseri ve vakıf meydana getirmiş, bunların devamlılığını sağlamak maksadıyla da gelir getiren çok sayıda emlâk ve 'nükūd-i mevkūfe' bırakmıştır. 🔺 Osmanlı'nın ihtişamlı kadın vakıflarının son temsilcilerinden olan Bezmialem Sultan'ın vakfettiği bilinen eserler şöyle: 'Bugün hala faaliyetlerini sürdüren Şehremini'deki Gureba-yi Müslimin Hastahanesi, Mekke'deki Gureba-yi Müslimin Hastanesi, Cağaloğlu'nda hala faaliyette olan Valide Mektebi, Bezmialem Valide Mektebi, Bezmialem Valide Sıbyan Mektebi, Dolmabahçe Camii, Gureba Hastanesi Camii, Galata Köprüsü ve Osmanlı coğrafyasında çok sayıda çeşme.' 🔺 25 Haziran 1861'de Sultan Abdülmecid'in vefatı ve Abdülaziz'in tahta geçmesiyle Vâlide Sultan unvanını aldı. Sultan Abdülaziz üzerindeki büyük nüfuzundan dolayı kendisine 'ümmü'l-cihân' da denir. 🔺 Pertevniyal Valide Sultan'ın en önemli vakfiyesi kendi adıyla anılan külliyesidir. Fatih Aksaray'da inşa edilen bu külliyede cami, mektep, muvakkithane, sebil ve türbe bulunuyordu. 🔺 Hayırseverliğiyle ünlü olan Pertevniyal Sultan'ın vakıflarına gelir sağlamak amacıyla sur dışında bulunan tarlalar, sur içindeki bazı dükkanlar, Üsküdar Paşalimanı'ndaki erzak ambarları arkasındaki boş arsa, Tırhala, Yenişehir, Alasonya, Persepe, Florina'daki çiftlikleri, Bursa'da ipek fabrikası, Bahçekapı'da şehremaneti önündeki arsalar, Galata'da bazı arsalar gibi birçok mülk kendisine tahsis edildi. 🔺 Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte babasının tahta çıkışının ilk yıllarında 928'de dünyaya geldiği tahmin edilmektedir. Annesi Hürrem Sultan'dır. 🔺 Kaynaklara göre Mihrimah Sultan iyi yetiştirilmiş olup güzel konuşur ve güzel yazardı. Kaleme aldığı mektuplarından iç ve dış siyasî gelişmelerle de ilgilendiği anlaşılmaktadır. Son derece dindar ve hayır severdi; oldukça büyük bir servete sahipti. 🔺 Mihrimah Sultan Üsküdar'da iskele karşısında iki minareli bir cami, çeşme, medrese, sıbyan mektebi ve kervansarayın yanı sıra Edirnekapı'da tek minareli bir cami, bir çeşme, bir medrese, sıbyan mektebi ve bir çifte hamamdan oluşan bir külliye inşa ettirmiştir. 🔺 Edirnekapı'daki hayratına su temin etmek için Zincirli suyu da denilen Mihrimah suyu tesisini yaptırmıştır. Ayrıca bu vakıfların birer imareti bulunmaktadır. Mekke'de Aynizübeyde su yollarını tamir ettirmiş ve bu iş için 500.000 altın harcamıştır. 🔺 Nurbanu Sultan, Sultan II. Selim'in eşi, III. Murad'ın annesidir. Sultan Selim 1566'da padişah olunca 'başhaseki' unvanını alan Nurbanu, şehzade annelerinin sancağa çıkan oğullarına refakat etmeleri geleneğine uymayarak İstanbul ve Edirne saraylarında oturmuş, Sultan'ın yanından ayrılmamıştır. 🔺 Nurbânû Sultan İstanbul'da Mercan'da, Alemdağ'da ve Langa'da yaptırdığı cami, mescid, imaret ve hamam gibi eserlerin yanında özellikle Üsküdar'da inşa ettirdiği Atik Vâlide Sultan Camii ve Külliyesi ile tanınmaktadır. Onun bu külliye içindeki kütüphanesi Osmanlılar'da ilk defa bir kadın tarafından kurulan kütüphane özelliği taşır. 🔺 Nurbanu Sultan'ın İstanbul Mercan'da, Alemdağ'da ve Langa'da yaptırdığı cami, mescid, imaret ve hamam gibi hayır eserleri ile Mimar Sinan'a Üsküdar'da inşa ettirdiği külliyesi vardır. 🔺 Atik Valide Sultan Camii ve Külliyesi; cami, medrese, darülkurra, imaret, hangah, darüşşifa, han ve hamamdan oluşmuştur. 🔺 Nurbanu Sultan, vakfiyesini tescil ettirmeden ölmüş, tescil işlerini oğlu III. Murad yaptırmıştır. Ancak vakfiyenin yazılışından önce camisinde nice Cumalar kılınmış, imaretinde yemekler dağıtılmış ve muallimhanede nice öğrenciler yetiştirilmiştir.