Osmanlı'daki kıble pusulaları: Kıblenüma

⌛Teknolojinin günümüzdeki gibi yaygın olmadığı dönemlerde Müslümanlar, dinin direği olan namazlarını eda edebilmek için kıblelerini tayin etmeye çalışmışlardı. İslam'ın doğuşundan itibaren her gün beş vakit ezanın okunması, Müslümanlar için vakit kavramının önemini daha da arttırdı. Astronomi tarihinin en popüler aleti: Usturlap ⏳Zira, namaz vakitlerinin belirlenmesinin yanında Kabe'nin yönünün belirlenmesi de ayrı bir ihtiyaçtı. Bu, özellikle ıssız bölgelerde yalnız başına seyahat edenler için büyük bir gereklilikti. ⏳Müslüman bilim adamları öncülük ederek, Avrupa'da sonradan takip ve taklit edilen pek çok kitaplar yazıp aletler icat etmişlerdi. Bu icatlardan biri de kıbleyi gösteren kıblenümalardı. Kıblenümalar kıbleyi belirleyebilecek bir aracın gerekliliğinden doğdu. ⏳Namaz vakitlerini ve kıbleyi belirleyebilmek isteyen Müslüman astronomlar tarafından geliştirilerek kullanım alanı genişletildi. İslam uygarlığında zaman hesaplamalarını sağlayan usturlaplar ⏳Kabe'nin yönünü doğru olarak belirleyebilmek için kullanılan kıblenünamelar, 'kıble gösteren alet' anlamında kullanıldı. Arapça 'kıble' kelimesinin yanına Farsça 'gösteren' demek olan 'nüma' sözü eklenerek terkip edilmiştir. ⏳Pusula kelimesi aynı zamanda Osmanlıcada kıblenümâ 'kıble göstericisi', halk arasında kıblenâme gibi tabirlerle karşılandı. ⌛Kıblenümanın temelinde pusula ile güneş saatinin bir araya getirilmesi tekniği yatıyordu. ⏳Üzerinde basit bir pusulanın, bir ibrenin ve şehir isimlerinin bulunduğu kıblenüma, cep saatlerini andırırdı. ⏳Kıblenüma, usturlabın bir çeşidiydi. Pek çok çeşidinin olması, Arap-İslam döneminde kaydettiği gelişimin seviyesini göstermektedir. İslam uygarlığında rasathaneler ⏳En güzel örnekleri pirinç olan kıblenümalar, ahşap ve bronz gibi maddelerden de yapılmıştı. ⏳Üzerinde basit bir harita, bir pusula, bir ibre, alt kısmında da belli başlı şehirlerin isimleri vardı. Şehirler coğrafi konumlarına göre sıralanmışlardı. ⏳Bu aletlerle kıblenın rotasını bulmak zor değildi. Kabe'nin yönü belirleneceği zaman önce pusula ile kuzeyin neresi olduğu bulunur, sonra ibrenin bir ucu içerisinde veya civarında bulunulan şehre getirilirdi. ⏳İbrenin diğer ucunun güneydoğuya düşen Kabe ile yaptığı açı göz önüne alınır, kıblenüma elde sabit tutularak yüz bu açı doğrultusunda güneydoğuya çevrilir ve Kıble bulunmuş olurdu. ⏳Osmanlı döneminde çok yaygın olan kıblenümalar, 19. asrın son senelerine kadar rağbet gördü. Müslüman alimlerin icat ettiği astronomi aletleri ⏳Özellikle sosyal statüsü ve maddi durumu iyi olanlar için yapılmış olanları işçilik bakımından birer sanat şaheseriydi ve şimdi bazı müzelerin saat bölümlerindeki vitrinleri süslüyorlar. ⏳Kimi zaman da müzayedelerde boy gösteriyor. Artık kıbleyi bulma ihtiyacımız telefonlarla karşılansa da onlardan geriye geçmiş zamanın estetiğini yansıtan bu sanat eserleri kaldı… ⏳Kıblenümalar ayrıca çevrelerinde bir kültür dairesi de oluşturdu. ⏳Nitekim hayatın ta kendisi olan edebiyat, Osmanlı'nın gündelik yaşantısında önemli bir yer tutan kıblenümaları konu edindi. Kıblenümaların motif olarak kullanıldığı şiirler ortaya çıktı ⏳Kıbleyi gösteren alet olan Kıble-nümâ edebiyatta âşığın kalbi veya gönlü olarak ifade edilir. Kıble-nümâ aşığın gönül gözüdür. Müslüman alimlerin ezber bozan astronomi keşifleri 'Tâ la`l-i ruhun Kâ'be-i ashâb-ı safâdır 'Gösterir Kâ'be'yi kûyun tarafın müjgânım 'Oldı mihrâb kaşun hâl ü hatun kıble-nümâ

Osmanlı'daki kıble pusulaları: Kıblenüma

KABE YÖNÜNÜ TAYİN EDEN KIBLENÜMALAR